ΕΙΣ ΟΙΩΝΟΣ ΑΡΙΣΤΟΣ, ΑΜΥΝΕΣΘΑΙ ΠΕΡΙ ΠΑΤΡΗΣ

(ήτοι μια ακόμη ομηρική παρεξήγηση)

Τρία χρόνια πριν το θάνατό του ο Κωστής Παλαμάς, συνεπαρμένος από τον πόλεμο ενάντια στους Γερμανούς και τους Ιταλούς, είχε γράψει τους φλογερούς στίχους:

Τούτο το λόγο θα σας πω
δεν έχω άλλον κανένα:
Μεθύστε με τ' αθάνατο κρασί του Εικοσιένα!

Φαντάσου λοιπόν, αναγνώστη μου, ότι είσαι λέει ο Κωστής Παλαμάς και πας μια μέρα στο καζίνο και έκπληκτος έως έντρομος βλέπεις τα τραπέζια του Black-Jack διακοσμημένα με τον στίχο σου:

"Μεθύστε με το αθάνατο κρασί του Εικοσιένα"!

Δεν θα το θεωρούσες ιεροσυλία?
Δεν θα ήθελες να κάνεις μήνυση στο καζίνο?
Ή, έστω, δεν θα γέλαγες μέχρι δακρύων με το γελοίον του πράγματος?

Ε, λοιπόν, τόσο κι άλλο τόσο οργισμένος θα ήταν ο Όμηρος και τόσο κι άλλο τόσο θα γέλαγε με την παρεξήγηση, κάθε φορά που θα έβλεπε τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται ο στίχος του:

Είς οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης

Η παραπάνω φράση, είναι ένας στίχος από την Ιλιάδα.
 Ραψωδία Μ, στίχος 243. 

 Για λόγους που αδυνατώ να εννοήσω, η φράση αυτή φοριέται πολύ σε μιλιταρόφρονες στρατοκεντρικούς κύκλους -και ειλικρινά αναρωτιέμαι αν θα έπρεπε τους εξηγήσω το λάθος τους ή όχι.

Όμως επειδή η ίδια φράση φοριέται πολύ και σε κύκλους ανθρώπων που εμφορούνται από φυσιολογικά πατριωτικά ιδεώδη, λέω να την αναλύσουμε λιγάκι, μπας και σταματήσει να εμφανίζεται μπροστά μου τόσο συχνά και να χρησιμοποιείται τόσο λανθασμένα.

Έχουμε και λέμε:

Όλοι ξέρουμε μέσες-άκρες την ιστορία του τρωικού πολέμου: Οι Αχαιοί εκστρατεύουν ενάντια στην Τροία προκειμένου να εκδικηθούν για ένα πλιάτσικο που προηγουμένως είχαν κάνει οι Τρώες στη γη των Αχαιών. Ανάμεσα στα υπόλοιπα, οι Τρώες έκλεψαν την Ελένη, τη γυναίκα του βασιλιά της Σπάρτης.Η εξέλιξη της εκστρατείας των Αχαιών είναι γνωστή: Ο πόλεμος κρατάει δέκα χρόνια και νικητής δεν υπάρχει: ούτε οι Αχαιοί λένε να τα παρατήσουν, αλλά και οι Τρώες μάχονται σθεναρά.

Η Ιλιάδα λοιπόν, περιγράφει ένα μικρό διάστημα (μερικών ημερών) από τον τελευταίο χρόνο της δεκαετούς πολιορκίας της Τροίας.

Έτσι όπως το θέτει ο Όμηρος το ζήτημα, στη διάρκεια αυτών των δέκα ετών η κεντρική πολεμική φιγούρα των Τρώων ήταν ο Έκτορας, ενώ η κεντρική πολεμική φιγούρα των Αχαιών ήταν ο Αχιλλέας. Χωρίς Έκτορα χάνουν οι Τρώες, χωρίς Αχιλλέα χάνουν οι Αχαιοί.  Αχιλλέας και Έκτορας είναι οι δύο υπερ-ήρωες, ένας σε κάθε στρατόπεδο.

Η Ιλιάδα, λοιπόν, έχει να κάνει με μερικές μέρες κατά τις οποίες ο Αχιλλέας  θυμωμένος με τον αρχηγό των συμπολεμιστών του Αχαιών έχει πάει στην παραλία -εκεί που πιάνουν οι ευχές- και ζητάει από τη Θέτιδα, τη θεά-μαμά του να πείσει το Δία προκειμένου να τα φέρει έτσι ώστε να ταπεινωθούν στο πεδίο της μάχης οι Αχαιοί μπας και καταλάβουν πόσο τον έχουν ανάγκη τον Αχιλλέα. Ο Δίας πείθεται και οι Αχαιοί αρχίζουν να τον παθαίνουν μεγάλη συμφορά, ενώ ο Αχιλλέας κάθεται στην πλαζ και παίζει μπαγλαμαδάκι, δίχως να συμμετέχει στις μάχες. Απόντος του Αχιλλέα, οι Τρώες -με επικεφαλής τον Έκτορα- κάνουν ένα ζόρικο γιουρούσι και κοντεύουν να πετάξουν τους Αχαιούς στη θάλασσα.

Όμως, όπως ήδη είπαμε (και όπως ήδη έχει ξεκαθαρίσει ο Όμηρος), το γιουρούσι των Τρώων είναι πετυχημένο μόνο και μόνο για να ταπεινωθούν οι Αχαιοί και να αισθανθούν πόσο σημαντικός είναι ο Αχιλλέας. Η επιτυχία των Τρώων είναι προσωρινή, έχει όρια.

Ο Όμηρος έχει ήδη ξεκαθαρίσει πως μοίρα της Τροίας είναι να καταστραφεί, εξαιτίας εκείνου του Τρώα πρίγκηπα που λεγόταν Πάρις. Ο Πάρις είχε πλιατσικολογήσει τη γη των Αχαιών παίρνοντας την Ελένη και οι Αχαιοί είχαν δίκιο να ζητάνε πίσω τα κλεμμένα.
Εφόσον οι Τρώες αρνιόντουσαν να δώσουν πίσω τα κλεμμένα, η μοίρα τους ήταν αναπόφευκτη. Θα μπορούσαν να δώσουν πίσω τα κλεμμένα και η ιστορία νε τελειώσει ειρηνικά -δεν το δέχτηκαν όμως. Ως εκ τούτου η Τροία θα αλωθεί.

Τι γίνεται λοιπόν:

Στη ραψωδία Μ, είμαστε στη φάση όπου  το γιουρούσι έχει ξεκινήσει. Οι Τρώες πλησιάζουν απειλητικά προς τα πλοία των Αχαιών και οι Αχαιοί οπισθοχωρούν. Έχουν φτιάξει κι ένα αμυντικό τείχος εκεί πέρα οι Αχαιοί, αλλά ο Έκτορας ορμάει να το διαλύσει (μερικοί τη Μ ραψωδία την ονομάζουν και "Τειχομαχία").

Κι εκεί που όλα έδειχναν να πάνε καλά για τους Τρώες, ξαφνικά εμφανίζεται ένας οιωνός:

Εμφανίζεται ένας αετός που πετάει από τα δεξιά προς τ' αριστερά και έχει τσακώσει ένα μεγάλο φίδι. Ξαφνικά το φίδι κάνει ένα μπραφ, δαγκώνει τον αετό, ο αετός παθαίνει ταράκουλο, βγάζει μια πονεμένη κραυγή και αφήνει το φίδι να πέσει στα κεφάλια των Τρώων ενώ ο ίδιος ο αετός φεύγει πετώντας από τα δεξιά προς τ' αριστερά έτσι όπως κοιτούσαν οι Τρώες.

Έχουμε ξαναμιλήσει εδώ μέσα για οιωνούς.

Η λέξη οιωνός είναι ζόρικη λέξη. Εν μέρει κατάγεται από τη λέξη "ιός" που σημαίνει "βέλος", και εν μέρει κατάγεται από το ρήμα "οίομαι" που σημαίνει "έχω την άποψη πως..." ή "έχω την ελπίδα πως..."

Βασικά οιωνός ήταν οτιδήποτε πετάει σαν το βέλος.
Ο οιωνοσκόπος ήταν ένας μάγκας που έβλεπε οιωνούς (συνήθως χάζευε το πέταγμα των πουλιών, δηλαδή) και μέσω αυτών προέβλεπε την εξέλιξη των πραγμάτων.  Ανάλογα με την εξήγηση για κάποιον οιωνό, είτε ενθάρρυνε τον ενδιαφερόμενο να προχωρήσει σε κάτι, είτε τον αποθάρρυνε.

Ο βασικός κανόνας του όλου πράγματος ήταν ο εξής:
Αν ο οιωνός πέταγε από τ' αριστερά προς τα δεξιά, δηλαδή αν ήταν επιδέξιος οιωνός ("επί τα δεξιά"), ο οιωνός εθεωρείτο άριστος οιωνός. Διότι είπαμε,  η "αριστερά" είναι αυτή από την οποία προέρχονται τα άριστα: οι άριστοι οιωνοί.

Διότι είπαμε, η λέξη "αριστερά" και η λέξη "άριστος" έχουν την ίδια ρίζα: Το άριστο προέρχεται πάντοτε από την αριστερά, και βέβαια το άριστο είναι πάντοτε "επιδέξιο": κατευθύνεται πάντοτε "επί δεξιά", προς τα δεξιά δηλαδή.

Τι έγινε λοιπόν σ' αυτή τη φάση με τον οιωνό?

Οι Τρώες ήταν αντιμέτωποι με τους Αχαιούς. Ο οιωνός πέταξε από τα δεξιά προς τ' αριστερά -έτσι όπως κοίταγαν οι Τρώες, επομένως ήταν εντελώς αρνητικός για τους Τρώες. Αντίθετα, έτσι όπως κοίταζαν οι Αχαιοί, ο οιωνός πέταξε από τ' αριστερά προς τα δεξιά. Ήταν δηλαδή "άριστος οιωνός" και "επιδέξιος οιωνός"  για τους Αχαιούς.

Εν τω μεταξύ οι Τρώες συνέχιζαν την προέλασή τους.

Ένα παληκαράκι Τρώας, ονόματι Πολυδάμας, οιωνοσκόπος με μεγάλη καριέρα, μόλις είδε τον οιωνό σκούντηξε τον Έκτορα και του είπε "μάστορη, σόρυ που σου το λέω, αλλά ο οιωνός έδειξε ότι είμαστε σε μεγάλο κίνδυνο".

Ο Έκτορας (σε αυτό το σημείο ο Όμηρος τον ονομάζει "ο θρασύς Έκτορας") του απάντησε "Τόσα πουλιά πετάνε γύρω μας, τα μισά πετάνε προς τα δεξιά, τα άλλα μισά πετάνε προς τ' αριστερά. Εδώ είμαστε για να πολεμήσουμε, όχι για να χαζεύουμε το πέταγμα των πουλιών. Άσε που ο ίδιος ο Δίας μου δίνει τη νίκη κατά των Αχαιών. Να μην ακολουθήσω το δρόμο που μου ανοίγει ο Δίας και απλώς ν' ακολουθήσω τη γνώμη σου? δε λέει.  Και στο φινάλε, ο μοναδικός άριστος οιωνός είναι η υπεράσπιση της πατρίδας. Είς οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης.

Δηλαδή ουσιαστικά ο Όμηρος βάζει τον Έκτορα να λέει:

"Και βέβαια ξέρω πως "έσσεται ήμαρ" κατά το οποίο θα ηττηθούμε και η Τροία θα εκπορθηθεί, και βέβαια ξέρω πως ο Δίας επιθυμεί την αποκατάσταση της δικαιοσύνης και να δώσουμε πίσω την Ελένη να πάει στο διάολο και να ησυχάσουμε και να ζούμε ειρηνικά και να σώσουμε την Τροία, όμως παρ' όλο που ξέρω όλα αυτά, εγώ θα συνεχίσω να υπερασπίζομαι το άδικο που έχει η πατρίδα μου, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι τελικά θα σκοτωθώ και συνεπεία του θανάτου μου η πατρίδα μου θα εκπορθηθεί αφού θα χάσει τον καλύτερο πολεμιστή της! Εγώ εκεί, θα αμύνομαι περί πάτρης, με μοναδικό αποτέλεσμα η πατρίδα μου να σβηστεί από το χάρτη. Κι αυτή την εμμονή μου -που θα φέρει τον όλεθρο στην πατρίδα μου- θα την έχω στηριγμένη πάνω στη βεβαιότητά μου ότι δεν πρέπει να παίρνουμε τους οιωνούς και πολύ στα σοβαρά, ότι είναι καλό να λέμε "Άντε παράτα μας ρε Δία εσύ κι οι οιωνοί σου, Είς οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης".  Δηλαδή θα διαπράξω την ασέβεια να μην πάρω υπόψη μου τους οιωνούς, η ύπαρξή και το σημαινόμενό τους τους ούτε που θα με απασχολήσει,  και βέβαια αυτή μου η αδιαφορία θα φέρει τον όλεθρο σ' εμένα και στην πατρίδα μου αλλά εγώ θα συνεχίσω να λέω ψωροπερήφανος ότι "Είς οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης".

Περί αυτού πρόκειται, καλέ μου αναγνώστη και όλοι ξέρουμε την κατάληξη: Η Τροία τελικά εκπορθήθηκε, αλώθηκε και καταστράφηκε, αφού προηγουμένως ο γενναιότερος πολεμιστής της σκοτώθηκε -αμυνόμενος περί πάτρης, βέβαια, αλλά αμυνόμενος δίχως σοφία: δηλαδή δίχως να νοιάζεται για τους άριστους (ή τους κακούς) οιωνούς. Το αποτέλεσμα της στάσης του ήταν η ήττα και ο θάνατος και το σβήσιμο της πατρίδας του από το χάρτη.

Τώρα από που κι ως που οι μιλιταρόφρονες και οι στρατότροποι πήραν αυτό τον ομηρικό στίχο και τον έκαναν τσιτάτο και οδηγό ζωής, ειλικρινά δεν μπορώ να καταλάβω... Υποτίθεται πως θέλουν το καλό της πατρίδας τους, υποτίθεται πως θέλουν τον εαυτό τους νικητή και την πατρίδα τους να μεγαλουργεί, παραδόξως όμως υιοθετούν στίχους με περιεχόμενο που οδηγεί την πατρίδα τους στον αφανισμό.

Τι να πω, άβυσσος η ψυχή τους. Πάντως εσύ που είσαι αναγνώστης μου, μην την πατήσεις και μην πέσεις στη λούμπα: Έχε τα μάτια σου δεκατέσσερα κι όλα στραμμένα στους οιωνούς. Κι άσε τους εθνικιστές να υποτιμούν τους οιωνούς και να αμύνονται περί πάτρης μονάχοι τους. Δεν είναι ανάγκη να τους ακολουθήσουμε στην ασέβειά τους και στο δρόμο του ολέθρου που επέλεξαν.