Είχαμε μείνει λοιπόν προ μηνών...
Που είχαμε μείνει?
Α, ναι...
Μιλούσαμε για κύκλους, για περιφέρειες κύκλων και για του κύκλου τα γυρίσματα.
Όμως μην υπάρξει καμιά παρεξήγηση ότι τα πράγματα είναι απλά: ο κύκλος είναι μεγάλη υπόθεση, καμιά φορά είναι υπόθεση που ξεπερνάει κατά πολύ τις αντιληπτικές μας ικανότητες. Δεν είναι όλοι οι κύκλοι στα μέτρα μας.
Πάμε ένα παράδειγμα με τις
Τραχίνιες του Σοφοκλή:
Πάροδος του έργου και ο χορός των Τραχινίων γυναικών προσπαθεί να εμψυχώσει τη Δηιάνειρα λέγοντας:
ἀνάλγητα γὰρ οὐδ᾽ ὁ πάντα κραίνων βασιλεὺς ἐπέβαλε θνατοῖς Κρονίδας·
ἀλλ᾽ ἐπὶ πῆμα καὶ χαρὰ πᾶσι κυκλοῦσιν, οἷον
ἄρκτου στροφάδες κέλευθοι
που πα να πει περίπου
ό,τι έδωσε στους θνητούς ο βασιλιάς που κυβερνά τα πάντα, ο γιός του Κρόνου, εμπεριέχει πόνο
κι έτσι όλεθρος και χαρά κυκλικά γυρίζουν σ' όλους
όπως κυκλικά γυρίζουν τ' άστρα του βοριά στην πορεία τους.
Βεβαίως ο χορός έχει δίκιο και βεβαίως όλοι έχουμε τραγουδήσει το "η ζωή μου κύκλους κάνει". Όμως το αστείο της υποθέσεως είναι ότι την ίδια στιγμή που έχει δίκιο στη διαπίστωσή του ο χορός των Τραχινίων, ακριβώς την ίδια στιγμή κάνει λάθος στη διαπίστωσή του. Κάνει λάθος όχι ως προς το σχήμα αλλά ως προς το μέγεθος του κύκλου -και τέτοια λάθη έχουν τραγικές συνέπειες.
Σφόδρα διδακτικό έργο οι Τραχίνιες του Σοφοκλή. Η υπόθεση πάει κάπως έτσι:
Η Δηιάνειρα, κόρη του βασιλιά Οινέα από την Αιτωλία (και ως εκ τούτου ξαδέρφη του ομηρικού Θερσίτη), ήταν μια πανέμορφη ανύπαντρη κοπελίτσα που την είχε ερωτευτεί και την παρενοχλούσε ερωτικά και ζητούσε να την παντρευτεί ένας ποταμός: Ο Αχελώος. Η κοπελίτσα, όπως είναι ευνόητο, κάθε άλλο παρά επιθυμούσε να παντρευτεί έναν ποταμό -προτιμούσε να παντρευτεί άνθρωπο. Δύσκολα θα την κατηγορούσαμε γι' αυτό. Εμφανίστηκε λοιπόν στη γειτονιά της μια μέρα ο Ηρακλής ωραίος και αρρενωπός και έκανε ένα είδος πάλης με τον Αχελώο, ο Ηρακλής νίκησε (ενδεχομένως κάνοντας την περιβόητη "εκτροπή του Αχελώου") και ο Οινέας αποφάσισε να μη δώσει την κόρη του στον ορμητικό Αχελώο αλλά να τη δώσει στον Ηρακλή, που στο κάτω-κάτω είχε και ανθρώπινα χαρακτηριστικά.
Όμως ο Ηρακλής έμπλεκε συνέχεια σε ιστορίες με άθλους και τέτοια, με αποτέλεσμα να λείπει συνέχεια από το σπίτι και η Δηιάνειρα να περνάει μαύρη συζυγική ζωή. Άσε που σαν κερασάκι στην τούρτα, κάποια μέρα ο Ηρακλής σκότωσε έναν καλό άνθρωπο, έναν Αργοναύτη που λεγόταν Ίφιτος κι επειδή εκείνη την εποχή ίσχυε ο νόμος της βεντέτας, ο Ηρακλής αναγκάστηκε να πάρει τη Δηιάνειρα και τα παιδιά και να μετακομίσουν στην Τραχίνα, κάπου στη Θεσσαλία.
Για να το καταλάβουμε σωστά αυτό, θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι εκείνα τα χρόνια η Θεσσαλία εθεωρείτο μια μυστήρια περιοχή με πολλούς Κένταυρους, πολλές μάγισσες και πολλή μαγεία. Οι
μάγισσες της Θεσσαλίας ήταν -και αργότερα με τους Ρωμαίους έγιναν ακόμα περισσότερο- ξακουστές στα πέρατα της γης.
Αλλά και ως εξόριστος στη Θεσσαλία, ο Ηρακλής πάλι έμπλεκε σε άθλους και τέτοια κι όλο έλειπε από το σπίτι, με αποκορύφωμα τη μέρα που έδειξε στη Δηιάνειρα μια "
παλαιάν δέλτον εγγεγραμμένην συνθήματα", όπου όταν λέμε συνθήματα εννοούμε κάτι σαν γράμματα σε γραμμική γραφή ή κάτι τέτοιο, τα οποία αποτελούσαν έναν χρησμό που είχε λάβει ο Ηρακλής απ' το μαντείο της Δωδώνης, ο οποίος χρησμός έλεγε ότι ο Ηρακλής έπρεπε να φύγει για 15 μήνες προκειμένου να πάει να τελειώσει κάτι άθλους. Και, είτε θα σκοτωνόταν και δεν θα γυρνούσε ποτέ (και θ' άφηνε τη Δηιάνειρα χήρα με ορφανά εξόριστη στην ξενιτιά) είτε θα επέστρεφε και θα ζούσε την υπόλοιπη ζωή του χωρίς λύπες.
Το έργο λοιπόν ξεκινάει με τη συμπλήρωση των 15 μηνών και με τη Δηιάνειρα να αναρωτιέται τι από τα δύο της επιφυλάσσει η μοίρα. Θα γίνει χήρα ή θα γίνει ευτυχής? Τέλος πάντων, κάποια στιγμή μαθαίνει ότι ο Ηρακλής είναι ζωντανός και επιστρέφει, είχε τελειώσει με τις εκκρεμότητες, είχε κυριεύσει την πόλη όπου ζούσε ο μακαρίτης ο Αργοναύτης Ίφιτος, είχε σκοτώσει τον πατέρα και τ' αδέρφια του Ίφιτου, είχε πιάσει σκλάβους τους συμπολίτες του Ίφιτου και όλα καλά.
Τρόπος του λέγειν το όλα καλά, διότι πέρα απ' το υπόλοιπο ξεκλήρισμα της οικογένειας του καημένου του Ίφιτου, ο Ηρακλής είχε πάρει μαζί του και την αδερφή του Ίφιτου, την Ιόλη, κι σκόπευε να την κάνει γυναίκα του -προοπτική που ευνόητο είναι ότι δεν άρεσε στη Δηιάνειρα. Η καημένη η Δηιάνειρα τον περίμενε 15 μήνες κι αυτός ετοιμάζεται να τη βάλει σε δεύτερη μοίρα...
Ώσπου η Δηιάνειρα θυμάται ένα μυστικό όπλο που έχει στην κατοχή της, ένα όπλο που το απέκτησε έτσι:
Όταν ακόμα ήταν νιόπαντρο ζευγάρι με τον Ηρακλή, ξεκίνησαν απ' το χωριό της να πάνε στα μέρη του άντρα της. Για να περάσουν τον ποταμό Εύηνο, ο μόνος τρόπος ήταν να τους μεταφέρει απέναντι ένας ηλικιωμένος Κένταυρος (παλιός άσπονδος φίλος του Ηρακλή), ονόματι Νέσσος, που είχε ξεμείνει στις όχθες του Ευήνου κι έκανε το βαρκάρη. Κάποια στιγμή ο Νέσσος άρχισε να τη θωπεύει και γενικά να της την πέφτει, ο Ηρακλής τσαντίστηκε, του έριξε ένα βέλος εμποτισμένο με δηλητήριο και πάει ο μπαρμπα-Νέσσος. Όμως καθώς ξεψυχούσε ο Νέσσος, της ζήτησε συγγνώμη και της είπε "
καλή μου κοπέλα, βάλε σ' ένα βαζάκι αίμα απ' τις πληγές μου, κι αν ποτέ ο Ηρακλής θελήσει να πάει με άλλη, χρησιμοποίησέ το ως ερωτικό φίλτρο. 100% επιτυχία! Εγγύηση!!!". Τις λεπτομερείς οδηγίες του η Δηιάνειρα τις είχε αποστηθίσει "
χαλκῆς ὅπως δύσνιπτον ἐκ δέλτου γραφήν" περιμένοντας την ώρα να τις βάλει σε πράξη. Και η ώρα φαίνεται πως είχε έρθει.
Θυμάται λοιπόν την ιστορία αυτή η Δηιάνειρα και ρωτά τον χορό των Τραχινίων Θεσσαλών γυναικών πως τους φαίνεται η ιδέα, αφού προηγουμένως διευκρινίζει ότι ξέρει -και πολύ καλά μάλιστα- τι είναι αυτό που σκέφτεται να κάνει. Μαγεία σκόπευε να κάνει, γι' αυτό λέει:
κακὰς δὲ τόλμας μήτ᾽ ἐπισταίμην ἐγὼ
μήτ᾽ ἐκμάθοιμι, τάς τε τολμώσας στυγῶ·
φίλτροις δ᾽ ἐάν πως τήνδ᾽ ὑπερβαλώμεθα
τὴν παῖδα καὶ θέλκτροισι τοῖς ἐφ᾽ Ἡρακλεῖ,
μεμηχάνηται τοὔργον, εἴ τι μὴ δοκῶ
πράσσειν μάταιον· εἰ δὲ μή, πεπαύσομαι.
που πα να πει σε ελεύθερη απόδοση
Μακάρι ποτέ να μη μάθω πως φτιάχνονται ερωτικά φίλτρα.
Άλλωστε σιχαίνομαι όσες τα φτιάχνουν ή τα χρησιμοποιούν.
Όμως τώρα που το έχω βρει ήδη έτοιμο, ας δοκιμάσουμε
μην τυχόν και τα θέλγητρα αυτού του ερωτικού φίλτρου
σαγηνεύσουν τον Ηρακλή περισσότερο από τα κάλλη της Ιόλης.
Πάντως το ξεκαθαρίζω: αν δεν φανεί αποτελεσματικό το φίλτρο,
εγώ δεν ξανασχολούμαι με τη μαγεία.
Και ο χορός των Τραχινίων γυναικών από τη Θεσσαλία, απαντά κάτι σε στυλ "
Καλά κάνεις και πειραματίζεσαι!!! Αν δεν πειραματιστείς δεν πρόκειται να φτάσεις στη γνώση". Τετριμμένοι και στερεοτυπικοί διάλογοι δηλαδή. Όσοι έχουν βρεθεί σε κύκλους ανθρώπων που ασχολούνται με το αντικείμενο, τα έχουν ακούσει.
Ε, κι επειδή άμα έχεις τέτοιους φίλους τι τους θέλεις τους εχθρούς, η Δηιάνειρα παίρνει ένα κομμάτι μάλλινο ύφασμα, το βουτάει στο βαζάκι με το αίμα του κένταυρου και με αυτό αλείφει έναν χιτώνα και τον στέλνει μ' έναν αγγελιοφόρο ως δώρο στον Ηρακλή που ήταν καθ' οδόν, προκειμένου ο Ηρακλής να τον φορέσει και να προσφέρει θυσία φορώντας τα καλά του. Ο αγγελιοφόρος με το δώρο φεύγει, και ξαφνικά η Δηιάνειρα φρικάρει επειδή βλέπει ότι το κομμάτι μαλλί που είχε χρησιμοποιήσει, μόλις ήρθε σε επαφή με το φως του ήλιου διαλύθηκε βγάζοντας αφρούς σαν να έχει πέσει σε οξύ ένα πράμα... Ήταν φανερό, ο Κένταυρος Νέσσος την είχε ξεγελάσει. Εχθρός του Ηρακλή ήταν ο Κένταυρος, δεν είχε λόγο να θέλει το καλό της συζύγου του Ηρακλή...
Η Δηιάνειρα μόλις συνειδητοποιεί τι έκανε και πληροφορείται τι συνέπειες είχε αυτό που έκανε, αυτοκτονεί.
Σε λίγο εμφανίζεται ο Ηρακλής σε φορείο σφαδάζοντας από τους πόνους. Ο χιτώνας έχει κολλήσει στο δέρμα του και τον έχει γεμίσει πληγές. Αιμορραγεί. Αργοπεθαίνει. Καταριέται τη Δηιάνειρα. Σφαδάζοντας γελάει με το γεγονός ότι νίκησε θηρία, βαρβάρους, στοιχεία της φύσης αλλά την πάτησε από την κακία της γυναίκας του. Αρχίζει να την κακολογεί στον γιό του, τον Ύλλο. Ο Ύλλος έχοντας μάθει εν τω μεταξύ τα κίνητρα της μαμάς του Δηιάνειρας, προσπαθεί να τη δικαιολογήσει λέγοντας στον πατέρα του πως η Δηιάνειρα είχε καλή πρόθεση: χρησιμοποίησε "μαγικό φίλτρο" προκειμένου να εξασφαλίσει την αγάπη του συζύγου της:
στέργημα γὰρ δοκοῦσα προσβαλεῖν σέθεν
ἀπήμπλαχ᾽, ὡς προσεῖδε τοὺς ἔνδον γάμους
Όπου μαθαίνουμε τη λέξη "
στέργημα" -την κρατάμε για παρακάτω.
Ο Ηρακλής ρωτά ποιος είναι ο "φαρμακεύς" που έφτιαξε το στέργημα. Μόλις πληροφορείται πως πίσω απ' όλα κρύβεται ο Νέσσος, εννοεί τι έχει συμβεί. Τελικά ο Ηρακλής μη αντέχοντας τους αφόρητους πόνους, και έχοντας εννοήσει το νόημα της "
παλαιάς δέλτου που ήταν εγγεγραμμένη με συνθήματα", κατανοεί ότι η δέλτος δεν έλεγε πως είτε θα πεθάνει είτε θα επιστρέψει για να ζήσει μια ζωή χωρίς λύπες... Άλλο έλεγε η δέλτος: ότι θα πεθάνει προκειμένου να ζήσει μια ζωή χωρίς λύπες. Το μαντείο της Δωδώνης είχε δίκιο: Μόνο οι νεκροί ζουν μια ζωή χωρίς λύπες.
Παραγγέλνει στο γιό του να τον ανεβάσει στην κορφή του βουνού και να τον κάψει. Και μετά να παντρευτεί την Ιόλη. Ο Ύλλος κάθε άλλο παρά έχει όρεξη να παντρευτεί την Ιόλη, την αιτία των δεινών της οικογένειας του. Συμφωνεί μόνο επειδή πρόκειται για εντολή του πατέρα του. Ούτε ο πατέρας του ούτε ο ίδιος γνωρίζουν πως μέσα από αυτή την ένωση θα γεννηθεί το γένος των Ηρακλειδών.
Το έργο κλείνει με τον Ύλλο, τον Ηρακλή και τη συνοδεία τους να ετοιμάζονται για την ανηφορική πορεία. Στις τελευταίες λέξεις του έργου, ο Ύλλος υπενθυμίζει: "
Τίποτα απ' όσα έγιναν δεν θα είχε γίνει αν δεν το είχε θελήσει ο Δίας". Μοιάζει να κατηγορεί (και όντως κατηγορεί) τους θεούς. Όμως εμείς (όπως κι ο Σοφοκλής που έγραψε το έργο) ξέρουμε και το παρακάτω της ιστορίας: Τελικά ο Ηρακλής αποθεώθηκε.
Εδώ είναι που δικαιώνονται τα λόγια του χορού
ἀνάλγητα γὰρ οὐδ᾽ ὁ πάντα κραίνων βασιλεὺς ἐπέβαλε θνατοῖς Κρονίδας·
ἀλλ᾽ ἐπὶ πῆμα καὶ χαρὰ πᾶσι κυκλοῦσιν, οἷον
ἄρκτου στροφάδες κέλευθοι
Μόνο που ο χορός την ίδια στιγμή έκανε λάθος: Τα λόγια του είχαν ως σκοπό να δώσουν κουράγιο στη Δηιάνειρα, να της πουν πως "τα καλύτερα έρχονται" για τον άντρα της. Ρόδα είναι και γυρίζει, που λένε. Αυτό είπε ο χορός. Όμως η ρόδα που γύρισε ήταν πολύ μεγαλύτερη από εκείνην που ο χορός είχε στο μυαλό του...
Και μείναμε εμείς με το "στέργημα".
Από το ρήμα "στέργω", από το οποίο παράγεται η "στοργή".
Μια εναλλακτική για το "στέργημα" είναι το "στέργηθρον", αν και σε πολλές περιπτώσεις το "στέργηθρον" είναι τόσο το "μαγικό φίλτρο" για την απόσπαση της στοργής όσο και η ίδια η στοργή.
Στα χρόνια του μεσαίωνα, το ρήμα "στέργω" έπαθε μια μετάλλαξη κι έγινε "
στρέγω".
Όπου ως "στρέγω" το ρήμα αποξενώθηκε από τη στοργή κι απέκτησε την πρόσθετη έννοια "πετυχαίνω το αποτέλεσμα που επιδιώκω".
Ο μεσαίωνας πέρασε, σήμερα πλέον ζούμε σ' έναν κόσμο όπου σύμπαντες και σύμπασες οι εν Ιταλία στρέγκες και στρέγκισσες, οι στρεγκονερίστες και οι στρεγκονερίστριες, αρέσκονται να θεωρούν πως
η ιταλική λέξη stregoneria προέρχεται από το -εξίσου ελληνικό- νυχτοπούλι "
στριξ".
Δίκιο θα έχουν εφόσον δηλώνουν σίγουροι, δεν μπορεί παρά να ξέρουν καλύτεραα από εμάς τους απέξω, ωστόσο δεν ξέρω αν θα ήταν τραγικό ή κωμικό το να έχουν άδικο. Το να μην ξέρουν τι σημαίνει η λέξη που χρησιμοποιούν για να περιγράψουν "
τας κακάς τόλμας" τους.
Όπως και να 'χει το πράγμα, "
αι κακαί τόλμαι" τους μοιραία θα στεφθούν από πλήρη αποτυχία εφόσον επηρεάζουν ή δεν επηρεάζουν μόνο τον μικρό κύκλο των πραγμάτων της ζωής, παρ' όλο που -όπως μας διδάσκουν οι Τραχίνιες του Σοφοκλή- υπάρχει ένας ακόμα μεγαλύτερος κύκλος της ζωής, ο οποίος μεγαλύτερος κύλος, στην τελική, είναι όλα τα λεφτά!
