Συμβολή στον σωστό και ενδεδειγμένο εορτασμό των Θαργηλίων

Έχοντας εδώ και κάμποσες μέρες μπει στο μήνα Θαργηλιώνα, ας δούμε μερικές όψεις των αρχαίων παραδοσιακών εθίμων αυτού του μηνός, έτσι όπως αυτές οι όψεις υπάρχουν καταχωρημένες στο μνημειώδες βιβλίο "Ο Χρυσός Κλώνος" του Sir James Frazer. 

Θα χρησιμοποιήσουμε αποσπάσματα από τον Δ' Τόμο του βιβλίου, και πιο συγκεκριμένα από τις σελίδες 127-133 του Δ' τόμου, σελίδες που ανήκουν στο LVIII κεφάλαιο, που έχει τον τίτλο "Ανθρώπινοι αποδιοπομπαίοι τράγοι στην κλασική αρχαιότητα", στο τμήμα του κεφαλαίου που έχει να κάνει με την αρχαία Ελλάδα. 

[Οι αναγνώστες που ξέρουν εγγλέζικα, μπορούν να διαβάσουν το πρωτότυπο εγγλέζικο κείμενο κάνοντας κλικ εδωνανά. Οι υπόλοιποι που δεν κατέχουν τα εγγλέζικα, ας βολευτούν με την ελληνική μετάφραση της Μπονίτας Μπικάκη -σε επιμέλεια του Παναγιώτη Καρματζού- για την έκδοση του βιβλίου από τις εκδόσεις Εκάτη, το μακρινό 1994]. 

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν επίσης εξοικειωμένοι με τη χρήση ανθρώπινου αποδιοπομπαίου τράγου. Στη γενέτειρα πόλη του Πλούταρχου, τη Χαιρώνεια, μια τέτοια τελετή γινόταν από τον πρώτο άρχοντα στο Πρυτανείο και από κάθε νοικοκύρη στο σπίτι του. Ονομαζόταν η "απέλαση της πείνας". Χτυπούσαν ένα σκλάβο με βέργες από agnus castus και τον πετούσαν έξω από το σπίτι με τις λέξεις: "Έξω με την πείνα και μέσα με τον πλούτο και την υγεία". 

Όταν ο Πλούταρχος πήρε τη θέση του πρώτου άρχοντα στη γενέτειρά του, έκανε αυτή την τελετή στο Πρυτανείο και καταχώρησε τη συζήτηση, πάνω στην οποία βασίστηκε μετά το έθιμο. 

Αλλά στην πολιτισμένη Ελλάδα, το έθιμο του αποδιοπομπαίου τράγου πήρε πιο σκοτεινές μορφές από την αθώα ιεροτελεστία στην οποία ήταν επικεφαλής ο αξιαγάπητος και ευσεβής Πλούταρχος. 

Κάθε φορά που τη Μασσαλία, μια από τις πιο πολυάσχολες και τις πιο λαμπρές ελληνικές αποικίες, αφάνιζε ένας λοιμός, ένας άνθρωπος από τις φτωχότερες τάξεις προσφερόταν ως αποδιοπομπαίος τράγος. Τον συντηρούσαν, για έναν ολόκληρο χρόνο, με δημόσια έξοδα και του έδιναν εκλεκτή και αγνή τροφή. Στο τέλος του έτους, ντυμένο με ιερά ενδύματα και στολισμένο με άγια κλαδιά, τον οδηγούσαν μέσα από όλη την πόλη, ενώ προσφέρονταν προσευχές, για να πέσουν στο κεφάλι του όλα τα κακά των ανθρώπων. Στη συνέχεια τον έδιωχναν από την πόλη ή τον λιθοβολούσε ο λαός μέχρι θανάτου, έξω από τα τείχη. 

Οι Αθηναίοι συνήθως συντηρούσαν με δημόσια έξοδα έναν αριθμό υποβαθμισμένων και άχρηστων ανθρώπων και όταν κάποια συμφορά, όπως λοιμός, ξηρασία ή λιμός έπεφτε στην πόλη, θυσίαζαν δύο από αυτούς τους απόβλητους ως αποδιοπομπαίους τράγους. Το ένα από τα θύματα το θυσίαζαν ια τους άντρες και το άλλο για τις γυναίκες. Το πρώτο φορούσε στο λαιμό του ένα σπάγκο με μαύρα σύκα, το δεύτερο ένα σπάγκο με άσπρα σύκα. Μερικές φορές φαίνεται ότι το θύμα που φονευόταν για λογαριασμό των γυναικών, ήταν γυναίκα. Τα θύματα αυτά τα οδηγούσαν γύρω στην πόλη και μετά τα θυσίαζαν προφανώς με λιθοβολισμό, έξω από την πόλη. 

Αλλά τέτοιες θυσίες δε γίνονταν μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις δημόσιας συμφοράς: φαίνεται ότι κάθε χρόνο, κατά τον εορτασμό των Θαργηλίων, το Μάιο, δύο θύματα, ένα για τους άντρες και ένα για τις γυναίκες, οδηγούνταν έξω από την Αθήνα και λιθοβολούνταν μέχρι θανάτου. 

Η πόλη Άβδηρα στη Θράκη εξαγνιζόταν δημόσια μια φορά το χρόνο και ένας από τους πολίτες, τον οποίο ξεχώριζαν για το σκοπό αυτό, λιθοβολούνταν μέχρι θανάτου ως αποδιοπομπαίος τράγος ή ως αντιπροσωπευτική θυσία για τη ζωή όλων των άλλων. Έξι μέρες πριν από την εκτέλεσή του, αφοριζόταν, "ώστε αυτός μόνος να σηκώνει τις αμαρτίες όλων των ανθρώπων". 

[...]

Το έθιμο του αποδιοπομπαίου τράγου που τηρούσαν οι Έλληνες της Μικράς Ασίας τον 6ο αι. π.Χ., ήταν το ακόλουθο: Όταν η πόλη υπέφερε από λοιμό, λιμό ή άλλη δημόσια συμφορά, εκλεγόταν ένας άσχημος ή παραμορφωμένος άνθρωπος, για να πάρει πάνω του όλα τα κακά που βασάνιζαν την κοινότητα. Τον έφερναν σ' έναν κατάλληλο τόπο κι έβαζαν στο χέρι του ξερά σύκα, ένα κριθαρένιο καρβέλι και τυρί, τα οποία έτρωγε. Μετά, τον χτυπούσαν εφτά φορές πάνω στα γεννητικά του όργανα, με σκιλλοκρόμμυδα και κλαδιά αγριοσυκιάς και άλλων άγριων δέντρων, ενώ οι αυλοί έπαιζαν έναν ξεχωριστό σκοπό. Στη συνέχεια τον έκαιγαν με φωτιά από ξύλα δέντρων του δάσους κι έριχναν τις στάχτες του στη θάλασσα. 

Ένα παρόμοιο έθιμο φαίνεται να γιορταζόταν από τους Ασιάτες Έλληνες κατά τα Θαργήλια, γιορτή της συγκομιδής. 

[...]

Ο σκοπός για τον οποίο χτυπούσαν τον ανθρώπινο αποδιοπομπαίο τράγο στα γεννητικά του όργανα με σκιλλοκρόμυδα και τα παρόμοια, πρέπει να ήταν η απελευθέρωση των αναπαραγωγικών ενεργειών του από κάθε εμπόδιο ή από μάγια, κάτω από τα οποία μπορεί να είχαν βρεθεί, εξαιτίας δαιμονικής ή άλλης κακοήθους ενέργειας. Και καθώς τα Θαργήλια, παλιά γιορτή συγκομιδής, στα οποία αυτός θυσιαζόταν κάθε χρόνο, γιορτάζονταν τον Μάιο, πρέπει ν' αναγνωρίσουμε στον αποδιοπομπαίο τράγο έναν αντιπρόσωπο του δημιουργικού και παραγωγικού θεού της βλάστησης. Ο αντιπρόσωπος του θεού θανατωνόταν κάθε χρόνο για το σκοπό που έχω δηλώσει, δηλαδή της διατήρησης της θεϊκής ζωής σε παντοτινό σθένος, αδιάφθορης από την αδυναμία του χρόνου. Και πριν αυτός θανατωθεί, ήταν φυσικό να διεγείρουν τις αναπαραγωγικές του δυνάμεις, ώστε να μεταβιβαστούν με όλη τους τη δραστηριότητα στο διάδοχό του, το νέο θεό ή τη νέα ενσάρκωση του παλαιού θεού, ο οποίος, χωρίς αμφιβολία, υποτίθεται ότι έπαιρνε αμέσως τη θέση εκείνου που θανατωνόταν. 

[...]

Εάν αυτές οι σκέψεις είναι ορθές, πρέπει προφανώς να συμπεράνουμε ότι, ενώ τα ανθρώπινα θύματα στα Θαργήλια εμφανίζονται σίγουρα στους μετέπειτα κλασικούς χρόνους να παριστάνουν κυρίως τους δημόσιους αποδιοπομπαίους τράγους, οι οποίοι έπαιρναν μαζί τους τις αμαρτίες, τις δυστυχίες και τις λύπες όλου του λαού, σε προγενέστερη εποχή μπορεί να θεωρούνταν ενσαρκώσεις της βλάστησης, ίσως του σίτου, αλλά κατά κύριο λόγο της συκιάς. Και ότι το χτύπημα που δέχονταν καθώς και ο θάνατός τους είχαν σκοπό αρχικά να στηρίζουν και ν' ανανεώνουν τις δυνάμεις της βλάστησης, οι οποίες στη συνέχεια θ' αρχίσουν να φθίνουν και να μαραίνονται κάτω από τη μεγάλη ζέστη του ελληνικού καλοκαιριού. 

[...]

Έχουν δοθεί λόγοι για να πιστεύουμε ότι το ανθρώπινο ον που θανατωνόταν περιοδικά από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, συνήθως θεωρούνταν ενσωμάτωση της θεότητας της βλάστησης. Ίσως και τα άτομα που φύλαγαν οι Αθηναίοι για να τα θυσιάσουν, θεωρούνταν επίσης θεϊκά. Το γεγονός ότι  αυτά ήταν κοινωνικά απόβλητα, δεν είχε σημασία. Σύμφωνα με την πρωτόγονη άποψη, ένας άνθρωπος δε διαλέγεται για να γίνει το φερέφωνο ή η ενσάρκωση ενός θεού, εξαιτίας των υψηλών ηθικών του προσόντων ή της κοινωνικής του τάξης. Η θεϊκή έμπνευση κατεβαίνει εξίσου στον καλό και στον κακό, στον περήφανο και στον ταπεινό.