ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΟ ΤΗΣ ΕΥΟΡΚΙΑΣ
(και άλλοι συνειρμοί με αφορμή τον Ερμή του Πραξιτέλη)

Την άνοιξη του 1877 και στα πλαίσια των ανασκαφών στον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας, οι αρχαιολόγιοι κέρδισαν το λόττο: δεξιά καθώς μπαίνει κανείς στο σηκό του ναού της Ήρας, βρήκαν πεσμένο το μαρμάρινο άγαλμα του Ερμή. Η ρέντα τους ήταν μεγάλη, αφού το άγαλμα βρέθηκε πεσμένο μπροστά στο βάθρο του, στη θέση που το είχε δει ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας.
Και, επειδή ο Παυσανίας τονίζει ότι το συγκεκριμένο άγαλμα "τέχνη εστι Πραξιτέλους", δεν υπήρχε αμφιβολία περί τίνος επρόκειτο: καθιερώθηκε να το λέμε "ο Ερμής του Πραξιτέλη".
(Βέβαια, υπήρξαν ενστάσεις για το εάν και κατά πόσον πρόκειται για το πρωτότυπο έργο του Πραξιτέλη ή για μεταγενέστερο αντίγραφο της ρωμαϊκής εποχής. Κάποια στοιχεία δείχνουν προς τη δεύτερη άποψη, αλλά αυτά τα αφήνω σε πιο μερακλήδες και πιο ειδικούς).

Από τότε που βρέθηκε ο Ερμής του Πραξιτέλη, το πρόσωπο του Ερμή στο συγκεκριμένο άγαλμα χρησιμοποιήθηκε από τους νεοέλληνες συνανθρώπους μας με άπειρους τρόπους:
Όταν ήμουν πιτσιρικάς το έβλεπα πάνω σε τετράδια, πάνω σε σαπούνια, πάνω σε συσκευασμένο ελαιόλαδο κλπ. Αργότερα, μεγαλώνοντας, άρχισα να το βλέπω πάνω σε καταλόγους εστιατορίων, σε συμβόλαια αμοιβαίων κεφαλαίων, στο έμβλημα μιας μικρής αθηναϊκής ομάδας ποδοσφαίρου κλπ, και γενικά το συγκεκριμένο πρόσωπο του Ερμή πιστεύω πως είναι από τα διασημότερα και πλέον αναγνωρίσιμα πρόσωπα στην Ελλάδα.

Και όχι άδικα: Είναι ένα πανέμορφο πρόσωπο σε ένα πανέμορφο άγαλμα. Θυμάμαι πως είχα εκστασιαστεί να κοιτάω αυτό το πρόσωπο, όταν είχα πρωτοεπισκεφτεί το μουσείο στην Ολυμπία. Από την άλλη βέβαια, σκεφτόμουν:
"Φαντάσου ρε μάγκα μου, ότι για αυτό το άγαλμα ο Παυσανίας αφιερώνει συνολικά μόλις 10 (ολογράφως: δέκα) λεξούλες: "Ερμήν λίθου, Διόνυσον δε φέρει νήπιον, τέχνη δέ εστι Πραξιτέλους". Και πάπαλα, συνεχίζει την περιγραφή προχωρώντας παρακάτω, λες και μιλάει για ένα απλό άγαλμα μέσα στα τόσα... Φαντάσου δηλαδή τι άλλο υπήρχε στην Ολυμπία εκείνη την εποχή... Φαντάσου τι κατέστρεψαν οι κακομούτσουνοι, σκέψου ότι ακόμα και αυτοί οι κατσαπλιάδες με τα μαύρα, κουρασμένοι από την καταστροφή όλων των υπολοίπων αναθημάτων, άφησαν αυτό που το θεώρησαν ανάξιο λόγου... Κι εμείς καθόμαστε και τους κοιτάμε, χωρίς καν να τους γιαουρτώνουμε".

Και όπως τα σκεφτόμουν αυτά, έπεσε το βλέμμα μου στον μικρό Διόνυσο. "Φάτσα ο μπέϊμπι Διόνυσος!" μονολόγησα. Διότι μπορεί το άγαλμα να έχει επικρατήσει να λέγεται "Ερμής του Πραξιτέλη", αλλά ο έμμεσος πρωταγωνιστής του αγάλματος είναι ο μικρούλης Διόνυσος.

Ουσιαστικά το άγαλμα αφηγείται την εξής ιστοριούλα:
Η Ήρα δεν πολυχωνεύει ακόμα τον νεογέννητο Διόνυσο, δεν της αρέσει που ο μικρός είναι καρπός της ένωσης του Δία με τη Σεμέλη. Ο Δίας αναγκάζεται να κάνει πάσα το μωρό στον Ερμή, προκειμένου αυτός να το μεταφέρει στη μυθική Νύσα και να το παραδώσει στις κόρες του Άτλαντα, στις νύμφες Υάδες, για να το αναθρέψουν. Κάπου στη διαδρομή, ο Ερμής σταμάτησε να ξαποστάσει και ακούμπησε το μωρό σε έναν κορμό δέντρου.

Αυτό το στιγμιότυπο του ξαποστάματος είναι που αποθανατίζεται στο άγαλμα: Ο -ίσως κοκκινομάλλης- Ερμής κρατάει στο αριστερό του χέρι το μπέϊμπι-Διόνυσο που τον έχει ακουμπήσει σ' έναν κορμό δέντρου (ενδέχεται στο ίδιο χέρι να κρατούσε και το κηρύκειο), ενώ με το δεξί χέρι πιθανότατα έδειχνε κάτι στο μωρό για να το κάνει να γελάσει (μερικοί υποθέτουν ότι ο Ερμής κράταγε και έδειχνε στο Διόνυσο ένα τσαμπί σταφύλι, όμως κάλλιστα θα μπορούσε να του έδειχνε τις ίδιες τις Υάδες ψηλά στον ουρανό, σα να του έλεγε "κουράγιο, φτάνουμε μπέϊμπι"... εφόσον οι Υάδες, πέρα από νύμφες, ήτανε και οι γνωστές Υάδες στον ουρανό: κάτι αστέρια στον αστερισμό του Ταύρου, που υπό προϋποθέσεις ήταν αλάθητο σημάδι ότι έρχεται βροχή -είπαμε: Υάδες εκ του "ύω-βρέχω").

Αυτή τη σκηνή είναι που αφηγείται το άγαλμα.

Από εκεί και πέρα, το λόγο παίρνει μια πλακατζήδικη εκδοχή της συνέχειας του μύθου, που τη διασώζει κάποιος ανώνυμος παραδοξογράφος της αρχαιότητας, και λέει μέσες-άκρες τα εξής:

Μεγαλώνοντας σιγά-σιγά ο Διόνυσος, έψαχνε να βρει τρόπο να κατεβεί στον κάτω κόσμο προκειμένου να βρει τη μακαρίτισσα μαμά του, τη Σεμέλη. Κάποια μέρα, συνάντησε κοντά στο Άργος έναν νεαρό που λεγόταν Πολύυμνος. Αυτός ο Πολύυμνος υποσχέθηκε να δείξει στο Διόνυσο το δρόμο για τον Άδη, "ει παιδεραστήσει αυτόν. Ο δε Διόνυσος υπέσχετο τούτο".
Έχοντας αποσπάσει την υπόσχεση του θεού, ο Πολύυμνος του έδωσε οδηγίες: Να μπει στη Λέρνα, να στρίψει δεξιά κατεβαίνοντας κλπ κλπ, και έτσι θα έφτανε στον Άδη και θα έβρισκε τη μητέρα του, Σεμέλη.
Έτσι και έγινε, όμως όταν ξανανέβηκε στην επιφάνεια ο Διόνυσος, με μεγάλη του θλίψη είδε πως ο Πολύυμνος είχε πεθάνει. Ως εκ τούτου, ο Διόνυσος δεν θα μπορούσε να τηρήσει την υπόσχεση που του είχε δώσει "να παιδεραστήσει αυτόν". Και κάτι τέτοιο -η μη-τήρηση της υπόσχεσης- είναι πράγμα ανήκουστο, τόσο για έναν θνητό όσο και για έναν θεό.
Για να είναι και τυπικώς εντάξει, λοιπόν, ο Διόνυσος "ελθών επί τον τάφον του εραστού" έφτιαξε έναν ξύλινο φαλλό, τον οποίο τοποθέτησε ευλαβικά στον τάφο. "Γι' αυτό λένε κάποιοι, ότι οι φαλλοί με τους οποίους τιμάται ο Διόνυσος, είναι υπομνήματα της ευορκίας".

Όπου "ευορκία" είναι το να τηρεί κάποιος την υπόσχεσή του ή τον όρκο του.

Στις μέρες μας, όλο και περισσότερο ακούγονται φράσεις του στυλ: "Ναι μεν κάποτε ορκίστηκα, αλλά εντάξει αδερφέ... ξε-ορκίζομαι τώρα... γράφω τον παλιό μου όρκο στον πούτσο μου".
Στις μέρες μας θεωρείται λογική μια τέτοια φράση, αλλά τα παλιά τα χρόνια θα εθεωρείτο ιεροσυλία προς τον Διόνυσο! Διότι οι αρχαίοι διονυσιαστές, όταν έλεγαν "στον πούτσο μας" εννοούσαν ακριβώς το αντίθετο: Εννοούσαν ότι τηρούν τους όρκους τους!
Θέλει προσοχή το ζήτημα, λοιπόν. Είναι σοβαρό ζήτημα. Δεν είναι "για τον πούτσο".

Πάντως, επανερχόμενοι στο άγαλμα του "Ερμή του Πραξιτέλη", παρατηρούμε ότι στο εν λόγω άγαλμα διασώζονται οι όρχεις του Ερμού, δεν έχει διασωθεί όμως το πέος του αγάλματος.

Αυτή η απουσία πέους (σε συνδυασμό με το μύθο του Πολύυμνου που είδαμε πιο πριν), έδωσε σε μια ομάδα ανήσυχων ανθρώπων -αρχές της δεκαετίας του 1980- την έμπνευση να τυπώσουν μια αφίσσα υψηλής αισθητικής, στην οποία απεικονιζόταν ολόσωμος ο Ερμής του Πραξιτέλη (με ειδική επιμέρους μεγέθυνση στα γεννητικά όργανα του αγάλματος). Το σύνθημα της αφίσσας ήταν: "Επί 150 χρόνια, τα κόμματα της ελληνικής δημοκρατίας σας γράφουν στ' αρχίδια τους... Εσείς, πότε θα τα γράψετε"?

Ρητορικό το ερώτημα, όπως καταλαβαίνετε...