ΤΟ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

... Οι μύθοι, όπως τους αφηγούνται οι αρχαίοι συγγραφείς, δεν προσφέρουν τόσο ελπίδα, όσο τα μέσα για την κατανόηση του κόσμου. Μας δίνουν τη δυνατότητα να τοποθετήσουμε τους εαυτούς μας στον κόσμο ως παρατηρητές και να πάρουμε μια ιδέα για αυτό που εύλογα θα περιμέναμε να συμβεί στην πορεία της ζωής μας. Δεν μπορούμε να αποφύγουμε βάσανα και δυσκολίες, ο θάνατος είναι αναπόφευκτος και η αρετή δεν ανταμείβεται πάντοτε. Η δικαιοσύνη μπορεί και να μην επικρατήσει αμέσως, παρότι η αδικία εν τέλει θα τιμωρηθεί, ακόμα κι αν χρειαστεί να υποφέρουν αθώοι. Δεν μπορούμε να ελπίζουμε σε μια καθολική λύτρωση, ούτε να περιμένουμε ότι τα θύματα της τραγικής δράσης θα αποζημιωθούν για τα όσα υπέφεραν.

Γιατί λοιπόν θα πρέπει οι θνητοί να λατρεύουν θεούς που τους παρέχουν τόσο λίγα ευεργετήματα; Ίσως ο σημαντικότερος λόγος είναι πως οι θεοί είναι παντοδύναμοι: μπορούν να αλλάζουν μορφή στη στιγμή, μπορούν να καλύπτουν σε δευτερόλεπτα αποστάσεις για τις οποίες οι άνθρωποι θα χρειάζονταν μέρες ή εβδομάδες. Ζουν άνετα και με σταθερή κατάσταση υγείας σε τέλειες καιρικές συνθήκες, ενώ οι θνητοί παλεύουν με δύσκολες καταστάσεις και συνεχείς αλλαγές. Οι θνητοί χρειάζονται τη βοήθεια των θεών εάν θέλουν να επιτύχουν κάτι, αλλά οι θεοί έχουν ανάγκη τους θνητούς μόνο για να τους αποδώσουν τιμές. Οι θεοί δεν δημιούργησαν τους ανθρώπους, και μετά τον Τρωικό πόλεμο δεν τους επισκέπτονται τόσο συχνά όσο κατά την εποχή των ηρώων. Γι' αυτό οι άνθρωποι πρέπει να γυρνούν πίσω σ' αυτή την εποχή των ηρώων, όταν τα παιδιά των θεών κατοικούσαν ακόμη στη γη, για να κατανοήσουν πλήρως τι θα ήταν πρόθυμοι να κάνουν οι θεοί για εμάς.

Οι θνητοί διδάσκονται ακόμα από του μύθους ότι δεν μπορούν να ελέγξουν όσα τους συμβαίνουν. Ορισμένα γεγονότα καθορίζονται από τη μοίρα. Ακόμα και ο Δίας, ο ύψιστος θεός, δεν μπορεί, όταν το θέλει, να σώσει το γιό του Σαρπηδόνα στο πεδίο της μάχης στην Τροία. Κάποιοι θνητοί πρέπει να εργαστούν και να παλέψουν για να διασφαλίσουν το μέλλον των παιδιών τους. Ο Αινείας πρέπει να ιδρύσει τη Ρώμη, παρότι -όπως λέει- δεν είναι δική του επιθυμία να αναζητήσει την Ιταλία (Αινειάδα 4.361). Άλλοι θνητοί αναγκάζονται να υποφέρουν για εγκλήματα που διέπραξε κάποιος πρόγονός τους στο μακρινό παρελθόν. Όταν ο Οιδίποδας πληροφορήθηκε από το μαντείο ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του, εκπλήρωσε τον φοβερό χρησμό παρότι προσπάθησε να αποτρέψει την επαλήθευσή του. Οι θεοί καταδιώκουν τους θνητούς για κάτι που διέπραξαν οι πρόγονοι ή οι συγγενείς τους. Η Ήρα φροντίζει να μην γίνει ο Ηρακλής βασιλιάς των Αργείων, διότι είναι οργισμένη με τον Δία που ερωτεύτηκε την Αλκμήνη (Ιλιάδα Τ 121-124). Μόνο στο τέλος της Αινειάδας η Ήρα δέχεται να παύσει να καταδιώκει τον Αινεία και τους υπόλοιπους Τρώες.

Ακόμα όμως και με τους περιορισμούς που επιβάλλει η μοίρα τους, οι θνητοί έχουν κάποιες επιλογές. Ο Έκτορας θα μπορούσε να παρατείνει τη ζωή του αν δεχόταν τη συμβουλή του Πολυδάμαντα και αποτραβιόταν πίσω από τα τείχη της Τροίας. Ο Οδυσσέας δεν ήταν ανάγκη να κλέψει φαγητό από τη σπηλιά του Κύκλωπα. Δεν χρειαζόταν να αποκαλύψει στους κύκλωπες το πραγματικό του όνομα ούτε να φορέσει την πανοπλία του για να αναμετρηθεί με τη Σκύλλα. Οι μύθοι ενισχύουν, επομένως, ένα βαθύ αίσθημα ευσέβειας, ενώ παράλληλα ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να επιζητούν σε κάθε εγχείρημά τους τη συγκατάθεση και τη συμπαράσταση των θεών. Ο Οδυσσέας υποφέρει όταν δεν δίνει την πρέπουσα σημασία στις προειδοποιήσεις των θεών, αλλά ανταμείβεται στο τέλος λόγω της ευσέβειάς του.

Οι μύθοι μας διδάσκουν ότι οι θνητοί πρέπει να παλέψουν για να εκτιμήσουν και να κατανοήσουν τη συμβουλή που οι θεοί επιλέγουν να τους δώσουν. Μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη, ο Οδυσσέας συνειδητοποιεί ότι θα πρέπει να είναι πάντα σε εγρήγορση προκειμένου να αντιλαμβάνεται τα σημάδια που του στέλνουν ο Δίας και η Αθηνά, ώστε να κάνει όσα του υποδείξουν, όταν εκείνοι θέλουν να κάνει κάτι γι' αυτούς. Η αντίληψη ότι θα πρέπει κάποιος να είναι πάντοτε σε εγρήγορση και πρόθυμος να ανταποκριθεί στις επιθυμίες των θεών, δεν αλλάζει με το πέρασμα των χρόνων. Ο Πίνδαρος, λυρικός ποιητής του 5ου π.Χ. αιώνα, ζητά από τον Απόλλωνα "με καλό να βλέπεις μάτι / αυτά που εγώ συνθέτω θεέ και αφέντη, ή με τη μια αρμονία ή με την άλλη" (Πυθιόνικος 8.67-69). Παρόμοια μηνύματα συναντούμε στον Απολλώνιο, στον Καλλίμαχο και στον Βιργίλιο. Ο Αινείας τρομοκρατείται όταν ο Ερμής έρχεται να τον βρει στην Καρχηδόνα και σπεύδει να εκτελέσει τις εντολές του Δία (Αινειάδα 4.279-282).

Οι αρχαίοι συγγραφείς χρησιμοποιούν τους μύθους για να υπενθυμίσουν στους ανθρώπους τα αυστηρά όρια που επιβάλλει η θνητή τους φύση καθώς και τους κινδύνους που υπάρχουν στον κόσμο όπου κατοικούν. Χρησιμοποιούν τους μύθους για να εξηγήσουν ότι η συνύπαρξη με τέτοιους θεούς απαιτεί υπομονή, αυτοσυγκράτηση και ανοχή. Το τελευταίο πράγμα που προσφέρουν οι θεοί των Ελλήνων και των Ρωμαίων είναι η άμεση ανταπόδοση ή το είδος εκείνο της ανταπόκρισης που θα έδινε στους ανθρώπους την αίσθηση ότι οι θεοί είναι ευχαριστημένοι μαζί τους. Οι αρχαίοι συγγραφείς μοιάζουν να λένε ότι η ζωή των ανθρώπων που απαρτίζουν το κοινό τους δεν μπορεί να είναι ευκολότερη απ' ό,τι των μεγάλων ηρώων, που ήταν παιδιά των ίδιων των θεών ή απόγονοί τους.

Όπως είδαμε, κάποιοι άνθρωποι στην αρχαιότητα θέλησαν να απορρίψουν τους μύθους. Οι μύθοι, ισχυρίστηκαν, ζητούσαν από τους ανθρώπους να πιστέψουν σε φανταστικά τέρατα και σε κατορθώματα που ξεπερνούσαν τη λογική. Ορισμένοι αντιτάχθηκαν στην ανηθικότητα κάποιων μύθων σχετικά με θεούς που διέπραξαν έργα τα οποία στον κόσμο των θνητών θα μπορούσαν να θεωρηθούν εγκλήματα. Τελικά όμως, πιστεύω πως αυτό που έκανε τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τη μυθολογία, δεν ήταν το γεγονός ότι περιείχε πολλές φανταστικές διηγήσεις, αλλά το ότι ουσιαστικά ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα: οι μύθοι παρουσιάζουν έναν κόσμο γεμάτο δαιμονικές δυνάμεις, αναπάντεχες μεταβολές, σκληρές συνθήκες, αναπόφευκτη ήττα και θάνατο. Άλλες θρησκείες, αντίθετα, πρόσφεραν ασφάλεια και την υπόσχεση της λύτρωσης και της ανταμοιβής τόσο στην επίγεια όσο και στη μετά θάνατον ζωή.
(...)
Τι καλό έχει να προσφέρει αυτή η (σσ: αρχαία) θρησκεία στους πιστούς της; 
Ίσως το βασικό αγαθό είναι ότι περιγράφει τη ζωή των θνητών έτσι όπως πράγματι είναι, εύθραυστη, απειλούμενη, αβέβαιη και ποτέ σταθερά ευτυχισμένη. Οι μύθοι περιγράφουν έναν κόσμο στον οποίο οι θεοί υπάρχουν κυρίως για δική τους ευχαρίστηση και όχι για να ευχαριστούν ή να υπηρετούν τους ανθρώπους. Δεν παρέχουν την ελπίδα ότι κάποιος θα δικαιωθεί ή ότι θα δικαιωθεί σ' αυτήν τη ζωή. Δεν αφήνουν να εννοηθεί ότι είναι εύκολο ή πάντοτε εφικτό για τους θνητούς να ξεχωρίσουν το καλό από το κακό. Αντίθετα, δείχνουν ότι είναι σχεδόν αναπόφευκτο για τους ανθρώπους να πέφτουν σε σοβαρά σφάλματα, ακόμα κι όταν έχουν τις καλύτερες προθέσεις. 

Στην πράξη, οι πιστοί της αρχαίας θρησκείας απέδιδαν τιμές στους θεούς και δεν περίμεναν από αυτούς κάποια άμεση ανταπόκριση ή ανταμοιβή. Αν οι θνητοί δεν μπορούν να προσβλέπουν στους θεούς για παρηγοριά, θα πρέπει να την αναζητήσουν, κατά το δυνατόν, σε άλλους θνητούς. Θα πρέπει να στραφεί ο ένας στον άλλον για συμπαράσταση και αγάπη, όπως ο Κάδμος και η Αγαύη στο τέλος των Βακχών ή ο Οιδίποδας στις κόρες του στο τέλος του Οιδίποδα Τυράννου. Επειδή δεν υπάρχει ούτε η έννοια της ορθοδοξίας ούτε η μία θεότητα στην οποία θα μπορούσαν να στηρίζουν τις ελπίδες τους, το βάρος πέφτει στα ίδια τα άτομα. Πρόκειται για μια θρησκεία ενηλίκων και αυτό που προσφέρει είναι κυρίως ευθύνες παρά ανταμοιβές. Ωστόσο, παρά το ρεαλισμό της και τις σαφείς διαφορές της από όλες τις άλλες θρησκείες που γνωρίζουμε, οι ίδιοι αυτοί μύθοι μπορούν ακόμη να λειτουργήσουν ως ασφαλείς οδηγοί στη ζωή μας. Πολλά έχουμε ακόμα να μάθουμε ακούγοντας αυτά που οι αρχαίοι συγγραφείς έχουν να μας πουν, παρότι δεν είμαστε πρόθυμοι να δεχτούμε τη θεολογία τους. 

Τα παραπάνω αποτελούν εκτεταμένο απόσπασμα από τον επίλογο του βιβλίου "Θνητοί και Αθάνατοι - Οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων και ο ρόλος τους στη ζωή των ανθρώπων" της Mary Lefkowitz. Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2003, μετάφραση Αλεξάνδρα Μελίστα.