ΔΟΥΛΟΙ, ΔΜΩΕΣ, ΠΟΙΗΣΗ, ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΑΡΕΤΗ
(Μέρος Β - Δούλοι, δμώες, ποίηση και αποκωδικοποίηση της αρετής)
(για το πρώτο μέρος, κλικ εδώ)

Δεν είναι και το ευκολότερο πράγμα στον κόσμο το να προσπαθήσει κάποιος να εξηγήσει τι ακριβώς εννοούσαν οι αρχαίοι ως "αρετή".
Με τη λέξη "αρετή" ονόμαζαν την ικανότητα, την επιδεξιότητα, την ανδρεία, τη γενναιότητα, τη φρόνηση, το ταλέντο, μην τα πολυλογούμε, οτιδήποτε καλό οι αρχαίοι το ονόμαζαν αρετή. Κάποιος μπορεί να μιλούσε με αρετή, να έγραφε με αρετή, να χόρευε με αρετή, να μαγείρευε με αρετή, να δίδασκε με αρετή, να πολεμούσε με αρετή, ξερωγώ να γαμούσε με αρετή, και γενικά η αρετή φοριόταν απ' τους αρχαίους τόσο πολύ όσο οι χλαμύδες.

Όταν λοιπόν ο Όμηρος λέει πως μόλις ξημερώσει το "δούλιον ήμαρ" κάποιου ο Δίας του "αποαίνυται το ήμισυ της αρετής", εννοεί εν μέρει [να το θυμόμαστε αυτό το "εν μέρει"] ότι...
ένας δούλος ναι μεν θα μιλάει, αλλά με τη μισή αρετή απ' όση μιλούσε πριν -διότι πριν μιλούσε ελεύθερα ενώ τώρα όχι.
Θα διδάσκει, αλλά με τη μισή αρετή από πριν, διότι πριν δίδασκε όποτε γούσταρε ενώ τώρα πρέπει να διδάσκει όποτε τον διατάξουν.
Θα μαγειρεύει, αλλά με τη μισή αρετή απ' ό,τι μαγειρεύει ένας ελεύθερος πολίτης, γιατί ο ελεύθερος πολίτης μαγειρεύει ό,τι γουστάρει, ενώ ο δούλος μαγειρεύει ό,τι τον διατάξουν.

Έ, άμα ο δούλος είναι και γκαντέμης και καταλήξει στα μεταλλεία του Λαυρίου, ε, τότε θα σκάβει λαγούμια με τη μισή αρετή απ' όση θα είχε αν έσκαβε λαγούμια ως ελεύθερος πολίτης, που λέει ο λόγος.
Και τα λοιπά και τα λοιπά.

Όμως στα λόγια που ο Όμηρος βάζει να βγαίνουν από το στόμα του χοιροβοσκού, υποκρύπτεται και μια άλλη, γενικότερη έννοια της αρετής: Οι "δμώες" παραμένουν δμώες ακριβώς επειδή έχουν όχι μόνο έλλειμμα αρετής αλλά και έλλειμμα οράματος αρετής.

Μιλάμε πλέον για μια πιο γενικευμένη έννοια αρετής, για εκείνη την αρετή για την οποία ο Αριστοτέλης (ο γνωστός φιλόσοφος) είχε γράψει ένα γαμάτο ποίημα το οποίο παρ' όλη την ομορφιά του εξαγρίωσε τους αρχαίους Αθηναίους.

Από το ποίημα του Αριστοτέλη θ' ασχοληθούμε με τους πρώτους στίχους και το πανανθρώπινο μήνυμά τους:

Αρετά πολύμοχθε γένει βροτείω
θήραμα κάλλιστον βίω
σας πέρι παρθένε μορφάς
και θανείν ζαλωτός εν Ελλάδι πότμος
και πόνους τλήναι μαλερούς ακάμαντας

που πά να πει

Αρετή που τόσο πολύ μοχθεί για σένα το ανθρώπινο γένος
που είσαι το καλύτερο κυνήγι που μπορεί να τύχει στη ζωή,
που αν τύχει κάποιος στην Ελλάδα να πεθάνει για το όραμά σου, παρθένα μου,
θεωρείται αξιοζήλευτος ο θάνατός του
όπως αξιοζήλευτος θεωρείται κι όποιος πάθει τα μύρια όσα για την πάρτη σου.

Κάπου εδώ πρέπει να πήραν ανάποδες οι Αθηναίοι που 'χαν μαζευτεί ν' ακούσουν την απαγγελία του ποιήματος.
Διότι δεν είναι μόνο τι λες, είναι και ποιός είσαι εσύ που το λες.
Υποθέτω θα διέκοψαν την απαγγελία του Αριστοτέλη και θα του είπαν:
"Συγνώμη μάστορη, εσύ δεν είσαι ο δάσκαλος του Μεγαλέξαντρου που ήρθε να μας υποδουλώσει και να μας αφήσει με τη μισή αρετή? Κι εκτός από το ότι υπήρξες δάσκαλος του λεγάμενου, δεν τυχαίνει να είναι τύραννος ο πεθερός σου? Ε, τι αρετή και μαλακίες μας λες τώρα και μας ζοχαδιάζεις, εσύ είσαι αλληλέγγυος με όσους αφαιρούν την αρετή των ανθρώπων, άσε μας στον πόνο μας, η αρετή μας είναι μισή από τότε που μας κατέκτησε ο ακατανόμαστος ο μαθητής σου, οπότε αγορίνα μου δεν περνάς από το μπιστρό να σε τρατάρουμε λίγο κώνειο?"

Και του κότσαραν εκεί πέρα μια "γραφή ασεβείας" αναγκάζοντάς τον να φύγει νύχτα απ' την Αθήνα για να μην την πιεί όπως την είχε πιεί ο Σωκράτης.
Κάπως έτσι πρέπει να 'γινε η φάση κι απ' τον καημό του ο Αριστοτέλης πήγε και φούνταρε από τη γέφυρα της Χαλκίδας και σταμάτησε να γράφει, επιτέλους, γιατί αλλιώτικα θα έγραφε ακόμα.

Όπως και να'χει, το ποίημα του Αριστοτέλη ξαναφέρνει εμπρός μας την αρετή όχι ως κάποια επιμέρους έννοια αρετής, αλλά ως μια συνολική έννοια για την οποία μοχθεί ολόκληρο το ανθρώπινο γένος.

Αυτή τη γενικευμένη έννοια της αρετής αναλαμβάνει να μας την εξηγήσει και πάλι ο Όμηρος, όταν στο τ της Οδύσσειας βάζει τον Οδυσσέα να περιγράφει πόσα καλά συμβαίνουν σ' έναν τόπο όταν ο βασιλιάς είναι δίκαιος.

ὥς τέ τευ ἦ βασιλῆος ἀμύμονος, ὅς τε θεουδὴς
ἀνδράσιν ἐν πολλοῖσι καὶ ἰφθίμοισιν ἀνάσσων
εὐδικίας ἀνέχῃσι, φέρῃσι δὲ γαῖα μέλαινα
πυροὺς καὶ κριθάς, βρίθῃσι δὲ δένδρεα καρπῷ,
τίκτῃ δ' ἔμπεδα μῆλα, θάλασσα δὲ παρέχῃ ἰχθῦς
ἐξ εὐηγεσίης, ἀρετῶσι δὲ λαοὶ ὑπ' αὐτοῦ.

πράγμα που σε απλά ελληνικά σημαίνει κάτι σε στυλ

σαν του άψογου του βασιλιά, ο οποίος όντας θεοειδής,
βασιλεύει σε πολλούς και γενναίους άντρες
κι επειδή είναι ξηγημένος τόσο αυτός όσο και ο λαός του, η γη βγάζει άφθονα
στάρια και κριθάρια, τα δέντρα είναι γεμάτα καρπούς,
τ΄αρνιά είναι γόνιμα, ακόμα κι η θάλασσα βγάζει άφθονα ψάρια
εξαιτίας της καλής κυβέρνησης, κι όλοι είναι ευδαίμονες εξαιτίας αυτού του καλού βασιλιά.

(Πάντως εδώ που τα λέμε, εκείνη την εποχή δεν είχε ακόμα ανακαλυφτεί η γκιλοτίνα για τους κακούς βασιλιάδες, οπότε δεν κινδύνευαν άμεσα. Όπως και να 'χει, εδώ ο Όμηρος μιλάει για τους καλούς και ευσεβείς βασιλιάδες -ανέκαθεν χαρακτηριστικό των ποιητών ήταν η τάση τους προς τα ουτοπικά σχήματα και τη σύνθεση αντίθετων εννοιών όπως "καλός" και "βασιλιάς").

Τελοσπάντων, ο Οδυσσέας καταλήγει με τη διατύπωση πως "αρετώσι λαοί υπ' αυτού".
Αρετώσι. Ευτυχούν, ευδαιμονούν, περνάνε καλά, δηλαδή αποκτούν αρετή οι λαοί, οι άνθρωποι, που έχουν έναν τέτοιο γκαγκάν βασιλιά.

(Όχι σαν κι εμάς που μπλέξαμε με τον κακορίζικο μπαγλαμά το Γιωργάκη και κοντεύουμε να ξεφτιλιστούμε και να πουληθούμε σκλάβοι στην αραπιά λόγω του ότι εξαιτίας του κρετίνου με το μουστάκι "αφεντικά και δούλοι σκατά γινήκαμε ούλοι").

Η αρετή, λοιπόν, ως συνολική αρετή είναι ταυτόσημη με την ευδαιμονία. Αρετώ, δηλαδή έχω αρετή, σημαίνει είμαι ευδαίμων. Περνάω καλά.

Στο μόχθο για αυτής της αρετής την απόκτηση είναι που μοχθεί η ανθρωπότητα, άσε που οι Έλληνες είναι διατεθειμένοι ακόμα και να πεθάνουν με το όραμά της, που λέει κι ο Αριστοτέλης για τους Έλληνες της εποχής του -γιατί σήμερα γάμα τα, καμία σχέση...

Κι είναι κυρίως το μισό αυτής της αρετής που αφαιρεί ο Δίας από όσους γίνονται δούλοι κάποιο δούλιον ήμαρ.

Σου λέει ο Δίας,
κάτσε, αυτός εδώ την έχει δει σοβαρά να γίνει δούλος, κάτσε τουλάχιστον ας μην τον αφήσω να γίνει τελείως ξεφτίλας, διότι τι άλλο από ξεφτίλας θα είναι ένας ευδαίμων δούλος? Κάτσε να του πάρω τη μισή ευδαιμονία, μπας κι αποκτήσει κίνητρο να ξαναποχτήσει την ελευθερία του και μέσω αυτής, την αρετή - ευδαιμονία που του είχα χαρίσει όταν γεννήθηκε.

Παρατηρούμε δηλαδή ότι στο μυαλό του Ομήρου, η αρετή είναι τρία ταυτόχρονα πράγματα:
α) Το μέσο για να φτάσει κάποιος στην ευδαιμονία
β) Η ευδαιμονία η ίδια
γ) Το μέσο που πρέπει να χρησιμοποιηθεί προκειμένου κάποιος να διατηρήσει την ευδαιμονία του

Υπάρχει ταύτιση σκοπού και μέσων, δηλαδή:
Η αρετή είναι ο σκοπός, η αρετή είναι και το μέσο για να επιτευχθεί ο σκοπός.
Απόλυτη ταύτιση σκοπού και μέσων.

Γι' αυτό το λόγο οι αρχαίοι ημών πρόγονοι είχαν φάει τέτοιο σκάλωμα να χρησιμοποιούν συνέχεια τη λέξη "αρετή" και την πρακτική εφαρμογή της.
Ήξεραν τη σημασία της, ήξεραν και τη σημασία της απουσίας της.
Δεν ήξεραν από πολιτικές, περιφρονούσαν τη λογική "ο σκοπός αγιάζει τα μέσα".
Ήταν μαχητές της ελευθερίας και όχι διπλωμάτες της μιζέριας.
Ενάρετος Έλλην ασκεί την αρετή του, λέγων "Μολών Λαβέ" στους βαρβάρους Σκύθες
Γι΄αυτό κι έκαναν ό,τι μπορούσαν κι ό,τι τους έκοβε η γκλάβα τους, προκειμένου να μην αφήσουν αχρησιμοποίητη την αρετή τους.
Ήξεραν ότι αν αφήσουν αχρησιμοποίητη την αρετή τους, στη συνέχεια θα ήταν νομοτέλεια να χάσουν τόσο την ευδαιμονία τους όσο και την ελευθερία τους. Στη συνέχεια, αυτό θα τους οδηγούσε να γίνουν δούλοι και μετά να γίνουν δμώες. Και δε γούσταραν να γίνουν δμώες.

Ήξεραν ότι οι δμώες έχουν γενικό έλλειμμα αρετής:
Ούτε πράττουν με αρετή, ούτε σκέφτονται με αρετή. Απλά γουστάρουν να τεμπελιάσουν λίγο, να βρουν κάποιον υποδεέστερο για να κάνει τις δικές τους δουλικές υποχρεώσεις. Αυτό είναι όλο τους το πρόβλημα, δεν τους απασχολεί να είναι ελεύθεροι. Είναι ντιπ για ντιπ "δμώες": δαμασμένοι για τα καλά.

Κι όταν βλέπουν κάποιον δούλο να μην είναι δμως αλλά να ασκεί κουτσά-στραβά την αρετή που του έχει απομείνει, μπας και τυχόν καταφέρει να ελευθερωθεί, οι δμώες φρικάρουν και θέλουν να διώξουν τους απεργούς πείνας μετανάστες από τη Νομική.

Ξαναλέω: οι δμώες έχουν γενικευμένο έλλειμμα αρετής. Τους λείπει αφενός η μισή αρετή - ευδαιμονία που τους την έχει πάρει ο Δίας μόλις αποδέχτηκαν τη δουλεία τους, και αφετέρου τους λείπει η μισή αρετή ως ανδρεία και ως τόλμη, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να χρησιμοποιήσουν -προκειμένου να ελευθερωθούν- έστω και την υπόλοιπη μισή αρετή που τους έχει απομείνει.

Έχοντας έλλειμμα αρετής, φοβούνται τη σκιά τους, φοβούνται τους ντόπιους αφέντες τους, φοβούνται τους υπερατλαντικούς αφέντες των αφεντών τους, φοβούνται τους φίλους τους τους θεούς, φοβούνται ο ένας τον άλλο, οπότε λογικό είναι να φοβούνται και τους μετανάστες.
Σου λέει αυτούς εδώ τους προορίζαμε για δικούς μας δούλους και μας προκύπτουν να έχουν μέσα τους κάποια μικρή δόση αρετής και να ζητάνε τα στοιχειώδη δικαιώματά τους. Δεν είναι τρομακτικό?

Αιώνες αργότερα, ο Ανδρέας Κάλβος θα πάρει τη σκυτάλη από τον Όμηρο, επεκτείνοντας τον ομηρικό συλλογισμό με τη σύνθεση του γνωστού στίχου:

Όσοι το χάλκεον χέρι βαρύ του φόβου αισθάνονται,
ζυγόν δουλείας ας έχωσι!
Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία

όπου ο ποιητής, ρομαντικός όπως όλοι οι ποιητές, ορθώς συνδέει την αρετή με την κατάργηση της δουλείας, όμως κάνει το λάθος να θεωρεί δεδομένο ότι μόνο ελάχιστοι αισθάνονται βαρύ το χέρι του φόβου και ότι οι συντριπτικά πολλοί είναι έτοιμοι για έφοδο στον ουρανό και τους εξηγεί ότι το έλλειμμα αρετής που έχουν, άνετα μπορεί να υποκατασταθεί από την τόλμη, και τελοσπάντων αξίζει η προσπάθεια προκειμένου να απαλλαγούν από τη δουλεία και να πλησιάσουν στην ευδαιμονία.

Όταν κοίταξε προς τα πίσω να δει τι κάνουν, αυτοί είχαν λακίσει προς διάφορες κατευθύνσεις προκειμένου να τηλεφωνήσουν στα κανάλια και να δηλώσουν πόσο πολύ φοβούνται τους μετανάστες.

Είπαμε, δε χαμπαριάζουν οι δμώες.