ΟΜΗΡΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ -14

Ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ
πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσε·
πολλῶν δ’ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω...

Οι τρεις πρώτοι και πασίγνωστοι στίχοι της Οδύσσειας. Το μπάσιμο της Οδύσσειας.

Απαραίτητες σημειώσεις επί των λεπτομερειών:

α) Που βρίσκεται ο νους σύμφωνα με τον Όμηρο?
Βρίσκεται στο κεφάλι όπως πιστεύουμε σήμερα?
Μπα... Για παράδειγμα,
"νόος ἐν στήθεσσι" λέει στην Οδύσσεια ρ:366 -και όχι μόνο σε αυτό το στίχο.

Ενώ ο Ησίοδος στη Θεογονία του, μιλώντας για τον Έρωτα, τον παρουσιάζει έτσι:

Ἔρος, ὃς κάλλιστος ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι,  
λυσιμελής, πάντων δὲ θεῶν πάντων τ᾽ ἀνθρώπων
δάμναται ἐν στήθεσσι νόον καὶ ἐπίφρονα βουλήν

Στα στήθη λοιπόν ο νους και όχι στο κεφάλι. Έτσι το έβλεπαν το ζήτημα οι παλαιοί. Ως εκ τούτου, όταν ποιητής λέει πως ο Οδυσσέας "νόον έγνω", μιλάει για έναν νου που βρίσκεται στα στήθη και όχι στον εγκέφαλο (ή γενικά μέσα στο κεφάλι). Για έναν νου που έχει μεγάλη σχέση με την καρδιά, με τη γενναιότητα και με το θάρρος -και γενικώς με την αρετή, βέβαια.
Ίσως γι΄αυτό η θεά της φρόνησης και της σοφίας είναι μια μαχητική έως πολεμική θεότητα: η Αθηνά.

Οι διανοούμενοι με μια κούπα τσάϊ καθισμένοι στοχαστικά δίπλα στο τζάκι, είναι φαινόμενο μεταγενέστερο και σαφώς εγκεφαλικότερο -επομένως άσχετο με το θέμα μας.

β) Πτολίεθρον αφενός, άστεα αφ' ετέρου.

Η λέξη "πτολίεθρον" είναι ένα ποιητικό υποκοριστικό της λέξης "πόλις" ("πτόλις").
Όμως μην τα κάνουμε όλα ίσωμα: Δεν ταυτίζονται το "άστυ" και η "πόλις".

Διότι μην κοιτάς που σήμερα λέμε "το κλεινόν άστυ" και εννοούμε γενικώς "η ένδοξη Αθήνα", όπου στις μέρες μας ίσως να περιλαμβάνει και ολόκληρο το λεκανοπέδιο Αττικής...
Να ξέρεις ότι αυθαιρετούμε όταν το λέμε αυτό. Άλλο πράμα είναι το άστυ.
(Το άστυ, πληθυντικός "τα άστεα").

Εκείνος ο πανέξυπνος άνθρωπος που λεγόταν Ευστάθιος και ήταν μητροπολίτης Θεσσαλονίκης,  σχολιάζοντας ένα στίχο της Ιλιάδας ("φράζεο νῦν ὅππως κε πόλιν καὶ ἄστυ σαώσῃς" -Ιλιάδα Ρ:144) παίρνει την ευκαιρία προκειμένου να διασώσει ως τις μέρες μας την πληροφορία ότι:

«οι παλαιοί φασι πόλιν μεν την πολιτείαν, άστυ δε το τείχος».

Το άστυ δηλαδή είναι το κάστρο, η οχυρωμένη καρδιά της πόλης.
Το κέντρο της πόλης, θα λέγαμε.
Εκεί όπου λογικά φυλάσσεται ό,τι πιο πολύτιμο σε μια πόλη.
Στην Αθήνα ας πούμε, το άστυ είναι η Ακρόπολη και τα στενά πέριξ.
Και γύρω από το άστυ απλώνεται η πόλις, ο τόπος των Αθηνών.
Άλλωστε κάπως έτσι ήταν το στήσιμο των πόλεων της ομηρικής εποχής: Κάστρο και γύρω του η πόλις.

γ) Είναι οφθαλμοφανής η αναγκαστική αλλαγή στάσης του ήρωα: Αρχικά το "ιερόν πτολίεθρον της Τροίης" το "έπερσεν" (από ένα ρήμα του στυλ "πέρθω-κυριεύω").
Αλλά αμέσως μετά ("επεί") άρχισε η ταλαιπωρία του.
Στη διάρκειά της όμως, τα "ανθρώπων άστεα" δεν τα "έπερσεν" (δεν ήταν σε θέση να το κάνει, άλλωστε) αλλά απλώς τα "ίδεν" -τα είδε αλλά και τα γνώρισε.
Πως τα γνώρισε δηλαδή?
Τα γνώρισε όχι ως άστεα-ντουβάρια αλλά ως "ανθρώπων άστεα".
Ή τουλάχιστον, από κάποια στιγμή και μετά αναγκάστηκε να τα δει ως "ανθρώπων άστεα".
Αντιλαμβάνεσαι τη διαφορά?
Το "ιερόν πτολίεθρον" είναι απρόσωπο: Το ιερόν πτολίεθρον της Τροίας.
Ενώ τα άστεα είναι "άστεα ανθρώπων". Όχι το άστυ της Τροίας ή της Αθήνας ή της Καλαμάτας, αλλά το άστυ των Αθηναίων ή των Τρώων ή των Καλαματιανών -μη σου πω ακόμα πιο προσωπικά: το άστυ του Συντ και του Γιώργου και του Μήτσου.
Ανθρώπων άστεα.

δ) Μετά είναι η ασάφεια της φράσης "και νόον έγνω".
Τίνος τον νόον έγνω?
Τον νου των άλλων? Τον νου τον δικό του? Ή τον νου γενικώς?
Ο ποιητής το αφήνει αδιευκρίνιστο προφανώς για να τονίσει πως δεν υπάρχει και τόσο μεγάλη διαφορά: Ο νους είναι νους.
Είδαμε παραπάνω την άποψη του Ησίοδου, για παράδειγμα: Ο έρωτας, λέει, επηρεάζει με τον ίδιο τρόπο το νου στα στήθη των θεών και με τον ίδιο τρόπο το νου στα στήθη των ανθρώπων.

Μεγάλη υπόθεση το "νουν γνώναι": Σε κάνει να θες να επιστρέψεις στην πατρίδα σου εφόσον μετά απ' αυτό τα έχεις δει όλα.

Λούτσιο Ντάλα, Itaca.