Πάμε μια βόλτα στους πρώτους στίχους από τη Θ ραψωδία της Ιλιάδας.
Η κατάσταση στην αφήγηση του έπους είναι περίπου η εξής:
Οι ολύμπιοι θεοί έχουν χωριστεί σε δύο στρατόπεδα, μισοί με τους Αχαιούς και μισοί με τους Τρώες, με αποτέλεσμα το πράμα να έχει βαλτώσει και ο πόλεμος -που ήδη διαρκεί εννέα έτη- δε λέει να λήξει: οι εμπόλεμοι είναι επί εννέα χρόνια σχεδόν ισόπαλοι.
Ο Δίας αποφασίζει να πάρει την κατάσταση στα χέρια του, έτσι ώστε το όλο πράγμα να τελειώσει με έναν αρμόζοντα τρόπο που να αποκαθιστά τη δικαιοσύνη.
Καλεί λοιπόν ο Δίας τους θεούς σε συνέλευση (αγορήν) και η Μούσα-θεά πληροφορεί τον Όμηρο (κι αυτός με τη σειρά του πληροφορεί εμάς) σχετικά με την πρόσκληση εκ μέρους του Δία για τη συνέλευση καθώς και για την εισήγηση του Δία στη συγκεκριμένη συνέλευση:
Ἠὼς μὲν κροκόπεπλος ἐκίδνατο πᾶσαν ἐπ' αἶαν,
Ζεὺς δὲ θεῶν ἀγορὴν ποιήσατο τερπικέραυνος
ἀκροτάτῃ κορυφῇ πολυδειράδος Οὐλύμποιο·
αὐτὸς δέ σφ' ἀγόρευε, θεοὶ δ' ὑπὸ πάντες ἄκουον·
κέκλυτέ μευ πάντές τε θεοὶ πᾶσαί τε θέαιναι,
ὄφρ' εἴπω τά με θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι κελεύει.
μήτέ τις οὖν θήλεια θεὸς τό γε μήτέ τις ἄρσην
πειράτω διακέρσαι ἐμὸν ἔπος, ἀλλ' ἅμα πάντες
αἰνεῖτ', ὄφρα τάχιστα τελευτήσω τάδε ἔργα.
ὃν δ' ἂν ἐγὼν ἀπάνευθε θεῶν ἐθέλοντα νοήσω
ἐλθόντ' ἢ Τρώεσσιν ἀρηγέμεν ἢ Δαναοῖσι
πληγεὶς οὐ κατὰ κόσμον ἐλεύσεται Οὔλυμπον δέ·
ἤ μιν ἑλὼν ῥίψω ἐς Τάρταρον ἠερόεντα
τῆλε μάλ', ἧχι βάθιστον ὑπὸ χθονός ἐστι βέρεθρον,
ἔνθα σιδήρειαί τε πύλαι καὶ χάλκεος οὐδός,
τόσσον ἔνερθ' Ἀΐδεω ὅσον οὐρανός ἐστ' ἀπὸ γαίης·
γνώσετ' ἔπειθ' ὅσον εἰμὶ θεῶν κάρτιστος ἁπάντων.
εἰ δ' ἄγε πειρήσασθε θεοὶ ἵνα εἴδετε πάντες·
σειρὴν χρυσείην ἐξ οὐρανόθεν κρεμάσαντες
πάντές τ' ἐξάπτεσθε θεοὶ πᾶσαί τε θέαιναι·
ἀλλ' οὐκ ἂν ἐρύσαιτ' ἐξ οὐρανόθεν πεδίον δὲ
Ζῆν' ὕπατον μήστωρ', οὐδ' εἰ μάλα πολλὰ κάμοιτε.
ἀλλ' ὅτε δὴ καὶ ἐγὼ πρόφρων ἐθέλοιμι ἐρύσσαι,
αὐτῇ κεν γαίῃ ἐρύσαιμ' αὐτῇ τε θαλάσσῃ·
σειρὴν μέν κεν ἔπειτα περὶ ῥίον Οὐλύμποιο
δησαίμην, τὰ δέ κ' αὖτε μετήορα πάντα γένοιτο.
τόσσον ἐγὼ περί τ' εἰμὶ θεῶν περί τ' εἴμ' ἀνθρώπων.
Που σε απλά ελληνικά όλα αυτά θα μπορούσαν να μεταφραστούν ως εξής:
Η Έως άπλωνε η χρυσή σ’ όλην την γην το φως της,
κι εσυγκαλούσε τους θεούς ο υπέρτατος Κρονίδης
στην ακροτάτην κορυφήν του πολυλόφου Ολύμπου.
Έλεγε αυτός και όλ’ οι θεοί προσέχαν εις τον λόγον.
«Αθάνατοι, και αθάνατες θεές, ακούσετ’ όλοι
ό,τι στα στήθη μου η ψυχή να ειπώ παρακινεί με.
Μήτε θεός μήτε θεά τολμήση ν’ αντικόψη
τούτον που λέγω τον σκοπόν και στέρξετ’ όλοι αντάμα
ώστε στα έργα τούτα εγώ γοργό να δώσω τέλος.
Και όποιον θεόν αλλόγνωμα νοήσω να βοηθήση
τους Τρώας ή τους Δαναούς, άσχημα κτυπημένος
στον Όλυμπον θα στρέψη αυτός ή θα τον ρίξω κάτω
με τούτα εγώ τα χέρια μου στα σκότη του Ταρτάρου,
πολύ μακράν στα τρίσβαθα του κόσμου καταχθόνια,
που πύλες έχει σιδηρές και χάλκινο κατώφλι,
κάτω απ’ τον Άδη όσο της γης ο ουρανός απέχει.
Τότε θα μάθη αν τους θεούς νικώ στην ρώμη όλους.
Και δοκιμάσετε, ω θεοί, να το γνωρίσετ’ όλοι.
Χρυσή κρεμάσετ’ άλυσον απ’ τ’ ουρανού την άκρην,
και αθάνατοι και αθάνατες, όλοι απ’ αυτήν πιαστήτε,
Αλλά δεν θα’σθε δυνατοί μ’ όσον κι αν βάλτε κόπον
να σύρετ’ απ’ τον ουρανόν τον πάνσοφον Κρονίδην.
Αλλ’ αν εγώ το ήθελα θα εδύνομουν και μόνος
μ’ όλην την γην και θάλασσαν επάνω να σας σύρω.
Και θα’δενα την άλυσον στην κορυφήν του Ολύμπου
ώστε τα πάντα ανάερα να μείνουν εις τον κόσμον.
Τόσο ανώτερος εγώ θεών και ανθρώπων είμαι.»
Εκ πρώτης όψεως από όλα τα παραπάνω μας δημιουργούνται οι εξής σκέψεις:
α) Η συνέλευση των θεών μοιάζει με παρωδία συνέλευσης, εφόσον ο Δίας ανακοινώνει στους υπόλοιπους θεούς πως -ούτε λίγο ούτε πολύ- αν δε συμφωνήσουν μαζί του, μαύρο φίδι που τους έφαγε.
β) Η όλη περιγραφή της προτροπής του Δία προς τους άλλους θεούς να πιάσουν όλοι μαζί τη μια άκρη της αλυσίδας και την άλλη άκρη να την πιάσει ο ίδιος (σαν ένα είδος θεϊκής διελκυστίνδας) για να διαπιστώσουν ότι θα τους νικήσει εφόσον όλοι ξέρουν πως είναι πιο δυνατός απ' όλους μαζί, μοιάζει λιγάκι πρωτόγονη ως εικόνα.
Το ζήτημα θέλει προσοχή γιατί μπορεί να την πατήσουμε όπως οι χριστιανοί και να βγάλουμε κανένα αυθαίρετο συμπέρασμα ότι ο Δίας είναι ένας αυταρχικός δικτάτορας, ας πούμε, που βασίζεται στην παντοδυναμία του προκειμένου να κάνει ό,τι του καπνίσει.
Για να μην την πατήσουμε, λοιπόν, θα πρέπει να θυμόμαστε πως ο Δίας σαφώς και είναι τερπικέραυνος και κεραύνιος και ερίγδουπος και νεφεληγερέτης κι όλα τα συναφή της δύναμης, όμως υπήρχε μια ευάριθμη φράξια προγόνων μας που είχε την -μάλλον απολύτως δικαιολογημένη- άποψη πως ο Δίας πρωτίστως είναι ΝΟΥΣ.
Ο νους που τα συνέχει όλα.
Ό,τι είναι για τους ανθρώπους ο νους, αυτό είναι για τους θεούς ο Δίας.
Κι αφού αυτό είναι για τους θεούς ο Δίας, αυτονοήτως το ίδιο είναι ο Δίας και για τους ανθρώπους.
Για να το καταλάβουμε στα μέτρα μας και για να το εκλαϊκεύσουμε εντελώς, θα ανατρέξουμε εν ανάγκη στο στίχο "όσο κι αν χτίζουν φυλακές κι αν ο κλοιός στενεύει, ο νους μας είναι αληταριό που όλο θα δραπετεύει".
Δε φυλακίζεται ο νους των ανθρώπων, που λες. Ούτε ηττάται οριστικά -παρά μόνο προσωρινά. Βρίσκει τρόπο να μην περιορίζεται ποτέ, εκτός κι αν ο ίδιος επιθυμήσει -και το επιθυμεί συχνά- να αυτοπεριοριστεί προς όφελος της συνολικής ελευθερίας και απόλαυσης.
Αυτό, βεβαίως, ουδόλως καθιστά τον νου δικτάτορα της ανθρώπινης ζωής.
Ε, τηρουμένων των θεϊκών αναλογιών, το ίδιο ισχύει και για τον Δία -όταν θεωρηθεί ως ο Νους που μέσα από το ίδιο του το κεφάλι γέννησε την Αθηνά-σοφία-φρόνηση.
Θα ήταν παράλογο και αδιέξοδο να αντιταχθεί στον νου κάποιος θεός. Παράλογο επειδή θα επρόκειτο για ενέργεια ενάντια στον νου και αδιέξοδο επειδή είπαμε: Ο νους νικάει πάντα.
Υπό αυτή την έννοια, η συνέλευση των θεών είναι κανονική συνέλευση και όχι παρωδία συνέλευσης, ενώ παράλληλα δεν μπορεί -κάθε άλλο παρά μπορεί- να σταθεί η άποψη που θέλει μέσα από αυτό το απόσπασμα να αναδύεται η εικόνα ενός Δία με αυταρχικά έως δικτατορικά χαρακτηριστικά επιβολής.
Υ.Γ.1
Ενδεχομένως άσχετο, αλλά πέρα από τον Δία -που είπαμε ότι είναι ο Νους- μια σχετική φράση-εικόνα παρομοίωσης έχει χρησιμοποιηθεί από έναν άλλο, ο οποίος ισχυριζόταν πως είναι όχι ο νους αλλά ο Λόγος:
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς, πάντας ἑλκύσω πρὸς ἐμαυτόν. (Κατά Ιωάννην, 12:32)
Δεν το λέω για να σε μπερδέψω με θρησκείες και θρησκεύματα, καλέ μου αναγνώστη [άλλη όρεξη δεν είχα, άλλωστε... δε μ' αρέσει να μπλέκω με τέτοια, άσε που ξέρεις και τις πεποιθήσεις μου τις σχετικές με όλα αυτά], απλά το σημειώνω γιατί καλό είναι να έχουμε μια εικόνα των ομοιοτήτων ανάμεσα στα πράγματα).
Υ.Γ 2
Ο ιδεώδης σκοπός θα ήταν το κάθε ποστ να έχει κι ένα ωφέλιμο συμπέρασμα, έτσι δεν είναι?
Ας κλείσουμε λοιπόν μ' ένα τραγουδάκι σχετικό με το θέμα μας, όπου το θέμα μας υποθέτω πως είναι -και πάντα θα είναι- ο νους να γονιμοποιήσει τη θέλησή μας έτσι ώστε τα πράγματα να πάνε καλύτερα.
Η κατάσταση στην αφήγηση του έπους είναι περίπου η εξής:
Οι ολύμπιοι θεοί έχουν χωριστεί σε δύο στρατόπεδα, μισοί με τους Αχαιούς και μισοί με τους Τρώες, με αποτέλεσμα το πράμα να έχει βαλτώσει και ο πόλεμος -που ήδη διαρκεί εννέα έτη- δε λέει να λήξει: οι εμπόλεμοι είναι επί εννέα χρόνια σχεδόν ισόπαλοι.
Ο Δίας αποφασίζει να πάρει την κατάσταση στα χέρια του, έτσι ώστε το όλο πράγμα να τελειώσει με έναν αρμόζοντα τρόπο που να αποκαθιστά τη δικαιοσύνη.
Καλεί λοιπόν ο Δίας τους θεούς σε συνέλευση (αγορήν) και η Μούσα-θεά πληροφορεί τον Όμηρο (κι αυτός με τη σειρά του πληροφορεί εμάς) σχετικά με την πρόσκληση εκ μέρους του Δία για τη συνέλευση καθώς και για την εισήγηση του Δία στη συγκεκριμένη συνέλευση:
Ἠὼς μὲν κροκόπεπλος ἐκίδνατο πᾶσαν ἐπ' αἶαν,
Ζεὺς δὲ θεῶν ἀγορὴν ποιήσατο τερπικέραυνος
ἀκροτάτῃ κορυφῇ πολυδειράδος Οὐλύμποιο·
αὐτὸς δέ σφ' ἀγόρευε, θεοὶ δ' ὑπὸ πάντες ἄκουον·
κέκλυτέ μευ πάντές τε θεοὶ πᾶσαί τε θέαιναι,
ὄφρ' εἴπω τά με θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι κελεύει.
μήτέ τις οὖν θήλεια θεὸς τό γε μήτέ τις ἄρσην
πειράτω διακέρσαι ἐμὸν ἔπος, ἀλλ' ἅμα πάντες
αἰνεῖτ', ὄφρα τάχιστα τελευτήσω τάδε ἔργα.
ὃν δ' ἂν ἐγὼν ἀπάνευθε θεῶν ἐθέλοντα νοήσω
ἐλθόντ' ἢ Τρώεσσιν ἀρηγέμεν ἢ Δαναοῖσι
πληγεὶς οὐ κατὰ κόσμον ἐλεύσεται Οὔλυμπον δέ·
ἤ μιν ἑλὼν ῥίψω ἐς Τάρταρον ἠερόεντα
τῆλε μάλ', ἧχι βάθιστον ὑπὸ χθονός ἐστι βέρεθρον,
ἔνθα σιδήρειαί τε πύλαι καὶ χάλκεος οὐδός,
τόσσον ἔνερθ' Ἀΐδεω ὅσον οὐρανός ἐστ' ἀπὸ γαίης·
γνώσετ' ἔπειθ' ὅσον εἰμὶ θεῶν κάρτιστος ἁπάντων.
εἰ δ' ἄγε πειρήσασθε θεοὶ ἵνα εἴδετε πάντες·
σειρὴν χρυσείην ἐξ οὐρανόθεν κρεμάσαντες
πάντές τ' ἐξάπτεσθε θεοὶ πᾶσαί τε θέαιναι·
ἀλλ' οὐκ ἂν ἐρύσαιτ' ἐξ οὐρανόθεν πεδίον δὲ
Ζῆν' ὕπατον μήστωρ', οὐδ' εἰ μάλα πολλὰ κάμοιτε.
ἀλλ' ὅτε δὴ καὶ ἐγὼ πρόφρων ἐθέλοιμι ἐρύσσαι,
αὐτῇ κεν γαίῃ ἐρύσαιμ' αὐτῇ τε θαλάσσῃ·
σειρὴν μέν κεν ἔπειτα περὶ ῥίον Οὐλύμποιο
δησαίμην, τὰ δέ κ' αὖτε μετήορα πάντα γένοιτο.
τόσσον ἐγὼ περί τ' εἰμὶ θεῶν περί τ' εἴμ' ἀνθρώπων.
Που σε απλά ελληνικά όλα αυτά θα μπορούσαν να μεταφραστούν ως εξής:
Η Έως άπλωνε η χρυσή σ’ όλην την γην το φως της,
κι εσυγκαλούσε τους θεούς ο υπέρτατος Κρονίδης
στην ακροτάτην κορυφήν του πολυλόφου Ολύμπου.
Έλεγε αυτός και όλ’ οι θεοί προσέχαν εις τον λόγον.
«Αθάνατοι, και αθάνατες θεές, ακούσετ’ όλοι
ό,τι στα στήθη μου η ψυχή να ειπώ παρακινεί με.
Μήτε θεός μήτε θεά τολμήση ν’ αντικόψη
τούτον που λέγω τον σκοπόν και στέρξετ’ όλοι αντάμα
ώστε στα έργα τούτα εγώ γοργό να δώσω τέλος.
Και όποιον θεόν αλλόγνωμα νοήσω να βοηθήση
τους Τρώας ή τους Δαναούς, άσχημα κτυπημένος
στον Όλυμπον θα στρέψη αυτός ή θα τον ρίξω κάτω
με τούτα εγώ τα χέρια μου στα σκότη του Ταρτάρου,
πολύ μακράν στα τρίσβαθα του κόσμου καταχθόνια,
που πύλες έχει σιδηρές και χάλκινο κατώφλι,
κάτω απ’ τον Άδη όσο της γης ο ουρανός απέχει.
Τότε θα μάθη αν τους θεούς νικώ στην ρώμη όλους.
Και δοκιμάσετε, ω θεοί, να το γνωρίσετ’ όλοι.
Χρυσή κρεμάσετ’ άλυσον απ’ τ’ ουρανού την άκρην,
και αθάνατοι και αθάνατες, όλοι απ’ αυτήν πιαστήτε,
Αλλά δεν θα’σθε δυνατοί μ’ όσον κι αν βάλτε κόπον
να σύρετ’ απ’ τον ουρανόν τον πάνσοφον Κρονίδην.
Αλλ’ αν εγώ το ήθελα θα εδύνομουν και μόνος
μ’ όλην την γην και θάλασσαν επάνω να σας σύρω.
Και θα’δενα την άλυσον στην κορυφήν του Ολύμπου
ώστε τα πάντα ανάερα να μείνουν εις τον κόσμον.
Τόσο ανώτερος εγώ θεών και ανθρώπων είμαι.»
Εκ πρώτης όψεως από όλα τα παραπάνω μας δημιουργούνται οι εξής σκέψεις:
α) Η συνέλευση των θεών μοιάζει με παρωδία συνέλευσης, εφόσον ο Δίας ανακοινώνει στους υπόλοιπους θεούς πως -ούτε λίγο ούτε πολύ- αν δε συμφωνήσουν μαζί του, μαύρο φίδι που τους έφαγε.
β) Η όλη περιγραφή της προτροπής του Δία προς τους άλλους θεούς να πιάσουν όλοι μαζί τη μια άκρη της αλυσίδας και την άλλη άκρη να την πιάσει ο ίδιος (σαν ένα είδος θεϊκής διελκυστίνδας) για να διαπιστώσουν ότι θα τους νικήσει εφόσον όλοι ξέρουν πως είναι πιο δυνατός απ' όλους μαζί, μοιάζει λιγάκι πρωτόγονη ως εικόνα.
Το ζήτημα θέλει προσοχή γιατί μπορεί να την πατήσουμε όπως οι χριστιανοί και να βγάλουμε κανένα αυθαίρετο συμπέρασμα ότι ο Δίας είναι ένας αυταρχικός δικτάτορας, ας πούμε, που βασίζεται στην παντοδυναμία του προκειμένου να κάνει ό,τι του καπνίσει.
Για να μην την πατήσουμε, λοιπόν, θα πρέπει να θυμόμαστε πως ο Δίας σαφώς και είναι τερπικέραυνος και κεραύνιος και ερίγδουπος και νεφεληγερέτης κι όλα τα συναφή της δύναμης, όμως υπήρχε μια ευάριθμη φράξια προγόνων μας που είχε την -μάλλον απολύτως δικαιολογημένη- άποψη πως ο Δίας πρωτίστως είναι ΝΟΥΣ.
Ο νους που τα συνέχει όλα.
Ό,τι είναι για τους ανθρώπους ο νους, αυτό είναι για τους θεούς ο Δίας.
Κι αφού αυτό είναι για τους θεούς ο Δίας, αυτονοήτως το ίδιο είναι ο Δίας και για τους ανθρώπους.
Για να το καταλάβουμε στα μέτρα μας και για να το εκλαϊκεύσουμε εντελώς, θα ανατρέξουμε εν ανάγκη στο στίχο "όσο κι αν χτίζουν φυλακές κι αν ο κλοιός στενεύει, ο νους μας είναι αληταριό που όλο θα δραπετεύει".
Δε φυλακίζεται ο νους των ανθρώπων, που λες. Ούτε ηττάται οριστικά -παρά μόνο προσωρινά. Βρίσκει τρόπο να μην περιορίζεται ποτέ, εκτός κι αν ο ίδιος επιθυμήσει -και το επιθυμεί συχνά- να αυτοπεριοριστεί προς όφελος της συνολικής ελευθερίας και απόλαυσης.
Αυτό, βεβαίως, ουδόλως καθιστά τον νου δικτάτορα της ανθρώπινης ζωής.
Ε, τηρουμένων των θεϊκών αναλογιών, το ίδιο ισχύει και για τον Δία -όταν θεωρηθεί ως ο Νους που μέσα από το ίδιο του το κεφάλι γέννησε την Αθηνά-σοφία-φρόνηση.
Θα ήταν παράλογο και αδιέξοδο να αντιταχθεί στον νου κάποιος θεός. Παράλογο επειδή θα επρόκειτο για ενέργεια ενάντια στον νου και αδιέξοδο επειδή είπαμε: Ο νους νικάει πάντα.
Υπό αυτή την έννοια, η συνέλευση των θεών είναι κανονική συνέλευση και όχι παρωδία συνέλευσης, ενώ παράλληλα δεν μπορεί -κάθε άλλο παρά μπορεί- να σταθεί η άποψη που θέλει μέσα από αυτό το απόσπασμα να αναδύεται η εικόνα ενός Δία με αυταρχικά έως δικτατορικά χαρακτηριστικά επιβολής.
Υ.Γ.1
Ενδεχομένως άσχετο, αλλά πέρα από τον Δία -που είπαμε ότι είναι ο Νους- μια σχετική φράση-εικόνα παρομοίωσης έχει χρησιμοποιηθεί από έναν άλλο, ο οποίος ισχυριζόταν πως είναι όχι ο νους αλλά ο Λόγος:
κἀγὼ ἐὰν ὑψωθῶ ἐκ τῆς γῆς, πάντας ἑλκύσω πρὸς ἐμαυτόν. (Κατά Ιωάννην, 12:32)
Δεν το λέω για να σε μπερδέψω με θρησκείες και θρησκεύματα, καλέ μου αναγνώστη [άλλη όρεξη δεν είχα, άλλωστε... δε μ' αρέσει να μπλέκω με τέτοια, άσε που ξέρεις και τις πεποιθήσεις μου τις σχετικές με όλα αυτά], απλά το σημειώνω γιατί καλό είναι να έχουμε μια εικόνα των ομοιοτήτων ανάμεσα στα πράγματα).
Υ.Γ 2
Ο ιδεώδης σκοπός θα ήταν το κάθε ποστ να έχει κι ένα ωφέλιμο συμπέρασμα, έτσι δεν είναι?
Ας κλείσουμε λοιπόν μ' ένα τραγουδάκι σχετικό με το θέμα μας, όπου το θέμα μας υποθέτω πως είναι -και πάντα θα είναι- ο νους να γονιμοποιήσει τη θέλησή μας έτσι ώστε τα πράγματα να πάνε καλύτερα.
Πολύ όμορφη ανάλυση για ενα πολυσυζητημένο χωρίο του έπους.
ΑπάντησηΔιαγραφή