ΣΗΚΩ ΧΟΡΕΨΕ ΚΟΥΚΛΙ ΜΟΥ ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ
(Ανιχνεύοντας Ομηρικές, Πυθαγόρειες και Πλατωνικές επιδράσεις στο λαϊκό τραγούδι)

Μέρος Β – Ο Όμηρος κι ο Πλάτωνας τα δυό βουνά μαλώναν...

Είδαμε λοιπόν στο προηγούμενο μέρος (δηλαδή εδώ) την Ομηρική επίδραση στον Στέλιο Καζαντζίδη (και στον μπαρμπα-Γιάννη, βεβαια).
Στην παρούσα συνέχεια, λέω να εξετάσουμε τη σύγχυση στην οποία έχει πέσει το ελληνικό τραγούδι εξαιτίας του αρχαίου φιλόσοφου Πλάτωνα.

Στον πλατωνικό διάλογο "Φαίδων", σε κάποια δόση ο Σωκράτης μιλάει σ' έναν τυπάκο που λεγόταν Σιμμίας, και φέρεται να λέει στον τυπάκο το Σιμμία τα εξής:
"Λογίζεται (σσ: η ψυχή) δε γε που τότε κάλλιστα, όταν αυτήν τούτων μηδέν παραλυπή: μήτε ακοή, μήτε όψις, μήτε αλγηδών, μηδέ τις ηδονή, αλλ' ότι μάλιστα αυτή καθ' αυτήν γίγνηται εώσα χαίρειν το σώμα, και καθ' όσον δύναται μη κοινωνούσα αυτώ μηδ' απτομένη ορέγηται του όντος"

που μέσες-άκρες στη ρεμπέτικη διάλεκτο πάει να πει:

"Η ψυχή την καταβρίσκει στον υπέρτατο βαθμό, όταν δεν έχει τίποτα να την στενοχωρεί: ούτε την ακοή, ούτε την όραση, ούτε τον πόνο, ούτε την ηδονή (!!!) και την καταβρίσκει ακόμα περισσότερο η ψυχή όταν επιτέλους μένει μόνη της, αποχαιρετώντας το σώμα, όταν πλέον είναι σε θέση να μην έχει παρτίδες με το σώμα, όταν μπορεί να μην περιορίζεται από τις αισθήσεις προκειμένου να πλησιάσει το ον (την αλήθεια, την πραγματικότητα, το υπέρτατο ον, το σούπερ-ντούπερ ον) παραχωρώντας τον εαυτό της στο ον".

Όμως, διαπιστώνουμε ότι αυτή η πλατωνική άποψη, έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την ομηρική άποψη -όπως την είδαμε στο προηγούμενο μέρος να εκφράζεται με τα λόγια του νεκρού υπερ-ήρωα Αχιλλέα. Ο Αχιλλέας λέει το αντίθετο: Η ψυχή μετά το θάνατο, είναι για τα μπάζα εφόσον δεν έχει σώμα.

Επομένως, παρατηρείται μια αγεφύρωτη μεταθανάτια αντίθεση μεταξύ του Ομήρου και του Πλάτωνα, και μόνο ο Στέλιος Καζαντζίδης καταφέρνει να γεφυρώσει τα αγεφύρωτα, όταν αφήνει κατά μέρος το ομηρικό “Σήκω χόρεψε κουκλί μου” και πιάνει το πλατωνικό

Η ζωή μου όλη είναι ένα τσιγάρο
που δεν το γουστάρω κι όμως το φουμάρω
κι όταν γίνει γόπα κέρασμα στο χάρο
όταν έρθει η ώρα και τονε τρακάρω

Το έχουν αυτό οι μεγάλοι καλλιτέχνες όπως ξανα-είπαμε: Στο έργο τους χωράνε τις πιο αντιθετικές παραμέτρους.

Αντίθετα, οι μικρότερης εμβέλειας καλλιτέχνες, μπερδεύονται άσχημα.
Ενδεικτική περίπτωση αποτελεί το γνωστό ρεμπέτικο με τον τίτλο “Τον Χάρο τον αντάμωσαν”, το οποίο εξιστορεί τη συνάντηση που είχαν 5-6 χασικλήδες με τον Χάροντα. Οι χασικλήδες, δραττόμενοι της ευκαιρίας που τους επαρουσιάσθη άμα τη συναντήσει του Χάροντος, άρχισαν -σε ένα τραγούδι που θυμίζει έντονα πλατωνικό διάλογο- να ερωτούν τον Χάροντα ερωτήσεις καθαρώς πνευματικού και μεταφυσικού περιεχομένου, όπως οι κατωτέρω:


Πες μας βρε Χάρε, να χαρείς το μαύρο σου σκοτάδι:
Βρίσκουν χασίσι? Έχουν λουλά οι βλάμηδες στον Άδη?
Πες μας αν έχουν μπαγλαμά μπουζούκια και γλεντάνε.
Έχουν τεκέδες? Έχουν τσαρδί που παν' και την τραβάνε?
Πες μας αν έχουν γκόμενες μανίτσες και γουστάρουν
τον ναργιλέ να κάνουνε ντουζένι να φουμάρουν.
Πες μας βρε Χάρε να χαρείς: Τι κάνουνε τ' αλάνια?
Βρίσκουν νταμίρα? Έχουν λουλά, γιά κάθουνται χαρμάνια?
Και όσοι μαχαιρώθηκαν και πήγανε στον Άδη
για πές μας: Γιατρευτήκανε ή λιώσαν στο σκοτάδι?
Κι όσοι από καρασεβντά τρελάθηκαν και πάνε
πες μας τους πέρασ' ο νταλγκάς, ή ακόμα αγαπάνε?
Και διάφορες άλλες τέτοιες ερωτήσεις σχετικά με το επέκεινα και με τον διαχωρισμό ψυχής και σώματος.

Είναι εξόχως λογικές οι απορίες που θέτουν στον Χάροντα οι ερωτώντες: Διότι αν τα πράγματα είναι όπως τα περιγράφει ο Όμηρος, τότε αναμφιβόλως οι “βλάμηδες” θα έχουν και εκεί όσα είχαν εδώ. Αν όμως τα πράγματα είναι όπως τα περιγράφει ο θείος Πλάτων, τότε οι “βλάμηδες” θα έχουν χαρμανιάσει άσχημα στην αγκαλιά του όντος...
Αν όμως τα πράγματα είναι όπως τα περιγράφει ο Όμηρος, τότε οι βλάμηδες ναι μεν θα έχουν απ' όλα, όμως ενδέχεται να μην φτιάχνουν κεφάλι με τίποτα... Ενώ αν τα μετά θάνατον πράγματα έχουν μορφή ορφικοπυθαγόρεια, τότε οι βλάμηδες θα έχουν βρει το πιο καλό σταφ και θα 'ναι Αληπασάδες στα Γιάννενα.
Γι' αυτό ρωτάνε οι 5-6 ερωτώντες του τραγουδιού.
Όμως από τα συμφραζόμενα του τραγουδιού, καταλαβαίνουμε πως του Χάρου δύσκολα του παίρνεις απαντήσεις. Ενώ αν συναντούσαν τον Ερμή τον ψυχοπομπό, ο οποίος είναι και Λόγιος Ερμής, υποθέτω βάσιμα ότι θα έπαιρναν περισσότερες απαντήσεις... Ας μείνουμε όμως στο τραγούδι: Μη βγάζοντας άκρη, οι 5-6 ερωτώντες αποφασίζουν να κάνουν το καλό, κι ας πέσει στο γιαλό. Αποχαιρετώντας τον Χάροντα, του λένε (κι εμείς φανταζόμαστε το απορημένο ύφος του Χάροντα όταν του μιλάνε με τόσο φόβο και δέος -επίσης φανταζόμαστε το ύφος, το κλείσιμο του ματιού και τη χειρονομία του χουβαρντά που μιλάει στο Χάρο αποχαιρετώντας τον και του λέει) :

“Πάρε δυο δράμια προυσαλιό και πέντε μυρωδάτο
και δώσε να φουμάρουνε τ' αδέρφια μας κει κάτω.
Κι όσο για τους πρεζάκηδες που χάθηκαν κι εκείνοι,
πάρε να δώσεις και σ' αυτούς λιγάκι κοκαϊνη”

Και υποθέτουμε βάσιμα ότι οι ερωτώντες ναι μεν έφυγαν με ήσυχη τη συνείδηση τους πως έκαναν το καλύτερο για τ' αδέρφια τους, τους βλάμηδες τους, όμως οι μεταφυσικές τους απορίες δεν απαντήθηκαν. Και γι' αυτό υπεύθυνος είναι αποκλειστικά ο Πλάτων!
Διότι, μια χαρά πήγαινε ο Ελληνισμός όσο καιρό ακολουθούσε την ομηρική μεταφυσική: Είχε κάνει τη Μεσόγειο να μοιάζει με λίμνη όπου στις όχθες της καθόντουσαν οι Έλληνες όπως κάθονται στην όχθη μιας λίμνης τα βατράχια -έτσι λέει κάπου ο ίδιος ο Πλάτων.
Τι το θες λοιπόν βρε μπουμπούνα και σκαλίζεις την ομηρική μεταφυσική?
Αντικειμενικώς εισάγεις καινά δαιμόνια, και τσούπ! Θα πλακώσουν οι ανατολίτες με θεωρίες δικές τους περί ψυχής, και τότε καληνύχτα ελληνισμέ.

Διότι ο Πλάτων (ή έστω, ο Σωκράτης), όχι απλώς είχε άλλη άποψη από τον Όμηρο, αλλά το πήγαινε κι ένα βήμα παραπέρα: Στα έργα του Πλάτωνος, έρχεται και επανέρχεται -διατυπωμένη ή εκμαιευμένη από τον Σωκράτη- η ιδέα ότι πρέπει να απαγορευτεί ο Όμηρος.
Τα ομηρικά έπη που εμείς τα θαυμάζουμε ως ύψιστα μεγαλουργήματα, για τον Σωκράτη-Πλάτωνα αποτελούσαν ένα μάτσο ανακρίβειες επικίνδυνες για την κοινωνία και την παλιο-Πολιτεία την πλατωνική.

Ειδικά εκείνη τη σκηνή που περιγράφει ο Όμηρος (στη θ ραψωδία της Οδύσσειας, στίχοι 275 έως 380 -δηλαδή 105 ολόκληροι στίχοι, όχι αστεία...) ότι ο Ήφαιστος έχει πιάσει στα δίχτυα τη γυναίκα του, την Αφροδίτη, αγκαλιά με τον εραστή της τον Άρη, και ειδικότερα τη σκηνή όπου οι άρρενες θεοί μαζεύονται να δουν το παράνομο ζευγάρι πιασμένο στα δίχτυα, και ο Απόλλων σκουντάει τον Ερμή και του λέει “Να σου πω: Θα δεχόσουν να πηδήξεις την Αφροδίτη κι ας ήταν να ζήσεις κι εσύ τη ντροπή που ζει τώρα ο Άρης?” κι ο Ερμής απαντάει γελαστά: “βρε ας ήταν να πηδήξω κι εγώ την Αφροδίτη, και δεν θα κόλωνα σε τέτοιες ντροπές...”, και τέλος πάντων ο μόνος σοβαρός σε όλη τη σκηνή είναι ο πάντοτε σοβαρός Ποσειδώνας, ο οποίος τελικά δίνει και τη λύση του όλου ζητήματος.... ειδικά τη σκηνή αυτή, λοιπόν, ο Πλάτων τη θεωρεί εντελώς περιττό σκουπίδι.
Τη μισεί.
Τη σιχαίνεται.
Του χαλάει τη σούπα -την οποία εν πολλοίς βιώνουμε σήμερα.
Για τον Πλάτωνα-Σωκράτη, αυτοί οι 105 στίχοι της Οδύσσειας πρέπει να ριχτούν στην πυρά.
Και αποφασίζει ο Πλάτων-Σωκράτης, ότι στην ιδανική πολιτεία, η κυκλοφορία των ομηρικών επών θα ήταν αν μη τι άλλο αυστηρά λογοκριμένη (λίγο χειρότερα από τις μέρες μας δηλαδή).

Αλλά κι ένας άλλος μεγάλος αρχαίος φιλόσοφος, ο σκοτεινός Ηράκλειτος, είχε δηλώσει σε κάποια πρες κόνφερανς (ή κάτι τέτοιο) πως πολύ θα γούσταρε να πλακώσει στα χαστούκια τον Όμηρο αλλά και τον Αρχίλοχο.

Οι αρχαίοι, ως μεγάλους ποιητές θεωρούσαν τέσσερις: Όμηρο, Ησίοδο, Πίνδαρο, Αρχίλοχο. Μυστηριωδώς, ο σοφός Ηράκλειτος θέλει να πλακώσει στις μάπες δύο από τους τέσσερις μεγάλους ποιητές. Μπορεί εμείς εδώ να καθόμαστε και να θαυμάζουμε τον Όμηρο, τον Πλάτωνα και τον Αρχίλοχο και τον Ηράκλειτο, και να λέμε πόσο μεγάλοι είναι και οι τέσσερις, και την ίδια στιγμή αυτοί μπορεί να είναι στον Άδη και να παίζουν κλωτσοπατινάδα με λαβές ζίου ζίτσου και χτυπήματα μάι τάι, με τους υπόλοιπους πεθαμένους να είναι γύρω και να βάζουν στοιχήματα ποιός θα νικήσει τελικά...Ή μπορεί και να τα'χουν βρει -δεν ξέρω.

Αυτό που ξέρω είναι ότι γύρω μας υπάρχουν πολλοί ζώντες, οι οποίοι θαυμάζουν εξίσου και τους τέσσερις, θεωρώντας ότι και οι τέσσερις είχαν δίκιο. Πάντως οι ίδιοι όσο ζούσαν μάλλον θα διαφωνούσαν με αυτή την άποψη των συγχρόνων μας.

Πρέπει επίσης, να παρατηρήσουμε ότι καταπώς φαίνεται, ενδέχεται οι ποιητές να είναι σε μια διαρκή κόντρα με τους φιλοσόφους, πράγμα που γίνεται φανερό αν αναλογιστούμε πόσοι φιλόσοφοι υπήρξαν και ποιητές: Μετρημένοι στα δάχτυλα (και περισσεύουν και δάχτυλα, πιθανότατα). Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Αριστοτέλης: ένα ποιηματάκι έγραψε όλο κι όλο, το θρυλικό “Αρετά πολύμοχθε γένει βροτείω θήραμα κάλλιστον βίω κλπ κλπ”, και κόντεψαν να τον κεράσουν κώνειο οι Αθηναίοι που τον είχαν άχτι επειδή ήταν δάσκαλος του καταχτητή τους.

Σου λέει “Μπαγασάκο, τόσα χρόνια ως φιλόσοφος κατάφερνες να ξεγλιστράς με φιλοσοφικά κόλπα... τώρα που την είδες ποιητής, σε στριμώξαμε. Άντε, γιατί μας γαμήσατε οι δύο κορυφαίοι φιλόσοφοι: Ο ένας είχε για μαθητές τους Τριάκοντα τυράννους -συνεργάτες των κατακτητών, ο άλλος το Μεγαλέξαντρο τον κατακτητή μας... τη γαμήσατε τη δημοκρατία μας με τις φιλοσοφίες σας. Πάρτε το χαμπάρι ρε: Η δημοκρατία είναι χαρούμενο πολίτευμα, δεν είναι δημιούργημα της γκλάβας σκυθρωπών στοχαστικών φιλοσόφων αποκομμένων από τη χαρά της ζωής”.
Κι έτσι ο Αριστοτέλης δεν ξανασχολήθηκε με την ποίηση, παρά μόνο ως θεωρητικός της: Έφυγε από την Αθήνα -επειδή το κώνειο δεν ήταν του γούστου του- και πήγε στη Χαλκίδα ν' αγναντεύει τα νερά του Ευρίπου και ν' αναλογίζεται μπας και οι Αθηναίοι έχουν δίκιο που τον σούταραν.

Πάντως εγώ που υπό μίαν έννοια είμαι φιλήσυχος άνθρωπος και δε μ' αρέσουν οι διαμάχες, στη διαμάχη ποιητών και φιλοσόφων τείνω να υποστηρίξω τους ποιητές, για το λόγο ότι αυτοί, τουλάχιστον, έχουν και μια Μούσα στο πλευρό τους να τους εμπνέει. Ενώ δε νομίζω να υπάρχει Μούσα της φιλοσοφίας -ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί τη γκλάβα του -αν και όσο είναι γεμάτη. Επομένως, ο φιλόσοφος ενδέχεται να λέει μπούρδες -ο ποιητής, ο αληθινός ποιητής, ποτέ!

Αλλά ας μην ξεφεύγουμε απ' το θέμα μας -το οποίο είναι οι ορφικές, πλατωνικές, ομηρικές και λοιπές επιρροές στο ελληνικό λαϊκό τραγούδι.

(θα συνεχιστεί)